8 mei 2023
Dagboek 1933 Het gevaar van extreemrechts
KNECHTING
"Dagboek 1933". Ik blader naar een foto: ‘Jonge kinderen moeten op school de Hitlergroet brengen’. Volgens de "Richtlinien des Reichsinnenministers Wilhelm Frick" moeten de lessen voortaan beginnen en eindigen met de Hitlergroet… Ik blader terug. Andere foto: ‘De Duitse arbeider August Landmesser weigert de Hitlergroet te brengen op een nazi-manifestatie in Hamburg op 13 juni 1936’. Twee foto’s. Twee markante momenten in de omslag van democratie naar dictatuur. Van weerstand naar indoctrinatie. Van autonomie naar volgzaamheid. Knechting… Over August Landmesser weten we min of meer hoe het hem verging. Van de schoolkinderen weten we dat minder…
Vergeten lessen
Dagboek 1933 wil ons sensibiliseren en waarschuwen: democratie kan vlug omslaan in dictatuur. Met de woorden van Primo Levi: ‘Het is gebeurd, dus het kan opnieuw gebeuren.’ In een historische kroniek van het scharnierjaar 1933 laat Dirk Verhofstadt zien hoe de nazi’s in één jaar tijd aan de macht kwamen, alle oppositie de nek omwrongen en hun dictatuur oplegden. Dat verliep – terugkijkend – opvallend gemakkelijk... Wat toen in nauwelijks één jaar tijd gebeurde, kan morgen weer gebeuren. Als extreemrechts aan de macht zou komen...
Audiofragment: Dagboek 1933 Januari '33 Februari '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over: Primo Levi, De machtsgreep, Salonfähigkeit, de Verordening ter bescherming van het Duitse volk, Omvolking.)
Dagboek 1933 wil ons sensibiliseren en waarschuwen: democratie kan vlug omslaan in dictatuur. Met de woorden van Primo Levi: ‘Het is gebeurd, dus het kan opnieuw gebeuren.’ In een historische kroniek van het scharnierjaar 1933 laat Dirk Verhofstadt zien hoe de nazi’s in één jaar tijd aan de macht kwamen, alle oppositie de nek omwrongen en hun dictatuur oplegden. Dat verliep – terugkijkend – opvallend gemakkelijk... Wat toen in nauwelijks één jaar tijd gebeurde, kan morgen weer gebeuren. Als extreemrechts aan de macht zou komen...
Audiofragment: Dagboek 1933 Januari '33 Februari '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over: Primo Levi, De machtsgreep, Salonfähigkeit, de Verordening ter bescherming van het Duitse volk, Omvolking.)
00:00 / 00:00
Dagboek 1933
Na de ‘bevrijding’ (1945) leek het er op dat de democratie duurzaam ‘gered’ was. Optimisme alom. Naïef optimisme? Steve Pinker mocht in 2018 nog wel cijfermatig vaststellen dat de wereld er democratischer op was geworden (Enlightment now, 2018), toch voelt dat amper vijf jaar later niet meer zo aan. Want: wereldwijd oude en nieuwe autocratische regimes en theocratieën, in Europa en de VS een toenemende onverschilligheid van de burger, de afbrokkeling van de democratische reflex, de afbraak van de mensenrechten. Maar ook met bestormingen van parlementen, de manipulatie van verkiezingsresultaten en de aantasting van de politieke geloofwaardigheid. En – vergelijkbaar met 1933 - het gevaar van extreemrechts. Er valt te vrezen, stelt Dirk Verhofstadt…
Audiofragment: Dagboek 1933 Maart '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Straatterreur, de Machtigingswet, Bestormingen, Reichsbürger.)
Na de ‘bevrijding’ (1945) leek het er op dat de democratie duurzaam ‘gered’ was. Optimisme alom. Naïef optimisme? Steve Pinker mocht in 2018 nog wel cijfermatig vaststellen dat de wereld er democratischer op was geworden (Enlightment now, 2018), toch voelt dat amper vijf jaar later niet meer zo aan. Want: wereldwijd oude en nieuwe autocratische regimes en theocratieën, in Europa en de VS een toenemende onverschilligheid van de burger, de afbrokkeling van de democratische reflex, de afbraak van de mensenrechten. Maar ook met bestormingen van parlementen, de manipulatie van verkiezingsresultaten en de aantasting van de politieke geloofwaardigheid. En – vergelijkbaar met 1933 - het gevaar van extreemrechts. Er valt te vrezen, stelt Dirk Verhofstadt…
Audiofragment: Dagboek 1933 Maart '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Straatterreur, de Machtigingswet, Bestormingen, Reichsbürger.)
00:00 / 00:00
1933
In 1933 vestigden de nazi’s in één jaar tijd hun dictatuur door ‘de systematische ontmanteling van de rechterlijke macht en de vrije pers, de ondergang van de politieke partijen en de vakbonden, de greep op het onderwijs, de verbanning van kunstenaars en intellectuelen, de medewerking van de medische stand, de onderwerping van de jeugd, het gedeisd houden van het leger, de zware straatterreur, de afbouw van de vrouwenrechten, de discriminatie en de vervolging van de Joden’.
Wat leren we uit die geschiedenis? Dirk Verhofstadt ziet gelijkenissen met vandaag en wijst op de bedreiging van de democratie door hedendaags extreemrechts. Extreemrechts, een kluwen van extremistische stromingen binnen politiek rechts: ‘Het omvat ultranationalistische, fascistische, neonazistische of neofascistische politieke ideologieën en activiteiten en baseert zich vooral op etniciteit en exclusivisme. Extreemrechts betwist en bestrijdt het recht van alle mensen op sociale en juridische gelijkheid. Het heeft een min of meer intolerante, antidemocratische en autoritaire visie op de samenleving, keert zich tegen het gezag van internationale instellingen en verdragen en tegen de universaliteit van de mensenrechten. Het doel van extreemrechts is de natiestaat tot een identitaire ‘normale volksgemeenschap’ om te vormen waarbij het verleden vaak mythische proporties aanneemt en men gelooft in een wedergeboorte of renaissance ervan.’ (p.12)
Audiofragment: Dagboek 1933 April '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Joodse boycot, Sturmkasten, Lessen rassenkunde, Kliklijnen.)
In 1933 vestigden de nazi’s in één jaar tijd hun dictatuur door ‘de systematische ontmanteling van de rechterlijke macht en de vrije pers, de ondergang van de politieke partijen en de vakbonden, de greep op het onderwijs, de verbanning van kunstenaars en intellectuelen, de medewerking van de medische stand, de onderwerping van de jeugd, het gedeisd houden van het leger, de zware straatterreur, de afbouw van de vrouwenrechten, de discriminatie en de vervolging van de Joden’.
Wat leren we uit die geschiedenis? Dirk Verhofstadt ziet gelijkenissen met vandaag en wijst op de bedreiging van de democratie door hedendaags extreemrechts. Extreemrechts, een kluwen van extremistische stromingen binnen politiek rechts: ‘Het omvat ultranationalistische, fascistische, neonazistische of neofascistische politieke ideologieën en activiteiten en baseert zich vooral op etniciteit en exclusivisme. Extreemrechts betwist en bestrijdt het recht van alle mensen op sociale en juridische gelijkheid. Het heeft een min of meer intolerante, antidemocratische en autoritaire visie op de samenleving, keert zich tegen het gezag van internationale instellingen en verdragen en tegen de universaliteit van de mensenrechten. Het doel van extreemrechts is de natiestaat tot een identitaire ‘normale volksgemeenschap’ om te vormen waarbij het verleden vaak mythische proporties aanneemt en men gelooft in een wedergeboorte of renaissance ervan.’ (p.12)
Audiofragment: Dagboek 1933 April '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Joodse boycot, Sturmkasten, Lessen rassenkunde, Kliklijnen.)
00:00 / 00:00
Extreemrechts, complex
Extreemrechts manifesteert zich niet enkel in de sociale media met hatespeech, fake news, negationisme, samenzweringstheorieën, e.d.m., maar ‘normaliseert’ zich via allerlei media en in de dagelijkse communicatie door een subtiel proces van gewenning aan beladen woorden: ‘Woorden uit de naziperiode hebben opnieuw hun weg gevonden naar het dagelijks taalgebruik.’ (p.328) Indien we extreemrechts willen bestrijden dan ‘moeten we niet alleen hun inhumane doelstellingen bekampen, maar ook steeds opnieuw hun taalgebruik ontmaskeren en aanklagen. De taal van extremisme is immers niet onschuldig.’ (p.329)
Verder propageert extreemrechts nationale identiteiten en canons, bevordert het een wij/zij denken en stelt vermeende interne en externe dreigingen. Het gebruikt politieke schandalen, de zwakte van de democratie en de politieke partijen en jut het wantrouwen van de burger jegens de politiek op. Het bevordert het onveiligheidsgevoel, het ongenoegen en de frustraties van de burger en nestelt zich in de waan van lone wolfs en terroristen: ‘In elk geval sijpelt het extreemrechtse gedachtegoed steeds dieper door in de hele samenleving, niet alleen bij gewone burgers, maar ook bij beleidsmakers, academici, werkgevers en zelfs bij kritische journalisten.’ (p.328)
Het zijn geen nieuwe vaststellingen. Er is zeker de gewenning van de burger: ‘Veel mensen zijn niet langer bang voor extreemrechts en beseffen niet tot welke excessen ze kunnen leiden.’ Maar ook de kwetsbaarheid van de democratie, haar politieke instellingen en een tekort aan democratisch waardenbesef. In een dergelijk laks klimaat kan de ondermijning van de democratie bijzonder snel gaan en kunnen rechten en vrijheden die we vanzelfsprekend vinden gemakkelijk worden aangetast en afgeschaft.
Audiofragment: Dagboek 1933 Mei '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Neurenberg, Deportaties, Madagascarplan, Elie Wiesel.)
Extreemrechts manifesteert zich niet enkel in de sociale media met hatespeech, fake news, negationisme, samenzweringstheorieën, e.d.m., maar ‘normaliseert’ zich via allerlei media en in de dagelijkse communicatie door een subtiel proces van gewenning aan beladen woorden: ‘Woorden uit de naziperiode hebben opnieuw hun weg gevonden naar het dagelijks taalgebruik.’ (p.328) Indien we extreemrechts willen bestrijden dan ‘moeten we niet alleen hun inhumane doelstellingen bekampen, maar ook steeds opnieuw hun taalgebruik ontmaskeren en aanklagen. De taal van extremisme is immers niet onschuldig.’ (p.329)
Verder propageert extreemrechts nationale identiteiten en canons, bevordert het een wij/zij denken en stelt vermeende interne en externe dreigingen. Het gebruikt politieke schandalen, de zwakte van de democratie en de politieke partijen en jut het wantrouwen van de burger jegens de politiek op. Het bevordert het onveiligheidsgevoel, het ongenoegen en de frustraties van de burger en nestelt zich in de waan van lone wolfs en terroristen: ‘In elk geval sijpelt het extreemrechtse gedachtegoed steeds dieper door in de hele samenleving, niet alleen bij gewone burgers, maar ook bij beleidsmakers, academici, werkgevers en zelfs bij kritische journalisten.’ (p.328)
Het zijn geen nieuwe vaststellingen. Er is zeker de gewenning van de burger: ‘Veel mensen zijn niet langer bang voor extreemrechts en beseffen niet tot welke excessen ze kunnen leiden.’ Maar ook de kwetsbaarheid van de democratie, haar politieke instellingen en een tekort aan democratisch waardenbesef. In een dergelijk laks klimaat kan de ondermijning van de democratie bijzonder snel gaan en kunnen rechten en vrijheden die we vanzelfsprekend vinden gemakkelijk worden aangetast en afgeschaft.
Audiofragment: Dagboek 1933 Mei '33 MP3 (Dirk Verhofstadt over Neurenberg, Deportaties, Madagascarplan, Elie Wiesel.)
00:00 / 00:00
Ontmaskering
De bezorgdheid van Verhofstadt is zeker terecht, maar wordt slechts matig gedeeld. De democratie is kwetsbaar. Zeker. Maar precies daarom is waakzaamheid nodig. Naast de opvallende onverschilligheid en afkeer van de politiek zijn velen immers gemakkelijk de mening toegedaan dat onze democratie sterk en weerbaar genoeg is. Een klimaat van gelatenheid en laksheid dat er misschien juist voor zorgt dat extreemrechtse opvattingen verder kunnen gedijen. Karl Popper waarschuwde bij herhaling tegen de abjecte leer van het historicisme als een leer van de onvermijdelijkheid van historische processen (The Poverty of Historicism. The Open Society and Its Enemies). Hij beschouwde die fatalistische opvatting als de belangrijkste theoretische onderbouwing van autoritarisme en totalitarisme. Volgens Popper diende vooral het daadwerkelijke democratische engagement van de burger zich te verzetten tegen elke vorm van dictatuur, intolerantie en ontmenselijking.
Dirk Verhofstadt roept met Dagboek 1933 op om extreemrechts te blijven ontmaskeren en de humanistische waarden te verdedigen. Een noodzakelijk engagement dat Alvin De Coninck na de uiteenzetting voor TVK (20/04/2023) voluit beaamde: ‘Met de militaire nederlaag van Duitsland in 1945 hoopten de volkeren in Europa dat het fascisme definitief zou overwonnen zijn. Een illusie bleek achteraf.’ Dat toonde hij aan met de nodige voorbeelden van sluimerende en lakse houdingen t.a.v. collaboratie en oorlogsmisdaden tot op vandaag: ‘In 2022 zal de regering van de Bondsrepubliek zich nog beroepen bij een betwisting van een bisschop in Köln op het Concordaat van Hitler met het Vaticaan.’ Een waakzaamheidsopdracht tegen onverschilligheid. (Alvin De Coninck ijvert al jaren voor duidelijkheid over de pensioenregeling voor voormalige Belgische militaire collaborateurs van het naziregime tijdens WO II.)
Waakzaamheid. Ontmaskering. Dirk Verhofstadt besluit Dagboek 1933 met woorden van Elie Wiesel: ‘Het tegengestelde van liefde is niet haat, het is onverschilligheid.’ Een naïeve boodschap? Misschien. Want kan er wel genoeg gewerkt worden tegen die onverschilligheid? Neen, dus. Dagboek 1933 is daartoe een wake-up call. Iets voor herinneringseducatie en de lessen Geschiedenis? Ongetwijfeld. Verplichte lectuur voor elke democraat? Ook.
Karel Van Dinter
Meer van Karel Van Dinter
De bezorgdheid van Verhofstadt is zeker terecht, maar wordt slechts matig gedeeld. De democratie is kwetsbaar. Zeker. Maar precies daarom is waakzaamheid nodig. Naast de opvallende onverschilligheid en afkeer van de politiek zijn velen immers gemakkelijk de mening toegedaan dat onze democratie sterk en weerbaar genoeg is. Een klimaat van gelatenheid en laksheid dat er misschien juist voor zorgt dat extreemrechtse opvattingen verder kunnen gedijen. Karl Popper waarschuwde bij herhaling tegen de abjecte leer van het historicisme als een leer van de onvermijdelijkheid van historische processen (The Poverty of Historicism. The Open Society and Its Enemies). Hij beschouwde die fatalistische opvatting als de belangrijkste theoretische onderbouwing van autoritarisme en totalitarisme. Volgens Popper diende vooral het daadwerkelijke democratische engagement van de burger zich te verzetten tegen elke vorm van dictatuur, intolerantie en ontmenselijking.
Dirk Verhofstadt roept met Dagboek 1933 op om extreemrechts te blijven ontmaskeren en de humanistische waarden te verdedigen. Een noodzakelijk engagement dat Alvin De Coninck na de uiteenzetting voor TVK (20/04/2023) voluit beaamde: ‘Met de militaire nederlaag van Duitsland in 1945 hoopten de volkeren in Europa dat het fascisme definitief zou overwonnen zijn. Een illusie bleek achteraf.’ Dat toonde hij aan met de nodige voorbeelden van sluimerende en lakse houdingen t.a.v. collaboratie en oorlogsmisdaden tot op vandaag: ‘In 2022 zal de regering van de Bondsrepubliek zich nog beroepen bij een betwisting van een bisschop in Köln op het Concordaat van Hitler met het Vaticaan.’ Een waakzaamheidsopdracht tegen onverschilligheid. (Alvin De Coninck ijvert al jaren voor duidelijkheid over de pensioenregeling voor voormalige Belgische militaire collaborateurs van het naziregime tijdens WO II.)
Waakzaamheid. Ontmaskering. Dirk Verhofstadt besluit Dagboek 1933 met woorden van Elie Wiesel: ‘Het tegengestelde van liefde is niet haat, het is onverschilligheid.’ Een naïeve boodschap? Misschien. Want kan er wel genoeg gewerkt worden tegen die onverschilligheid? Neen, dus. Dagboek 1933 is daartoe een wake-up call. Iets voor herinneringseducatie en de lessen Geschiedenis? Ongetwijfeld. Verplichte lectuur voor elke democraat? Ook.
Karel Van Dinter
