19 december 2024
De levensbeschouwelijke vakken staan onder druk
Pleidooi voor een ernstig debat
Inzake de levensbeschouwelijke vakken heeft het Vlaams regeerakkoord van september 2024 iedereen verrast. De regering wil leerlingen in het officieel onderwijs niet langer opdelen per levensbeschouwing. 'We maken daarom voor het officieel onderwijs de omslag naar een model waarin we twee uur interlevensbeschouwelijke dialoog voorzien in het basis en secundair onderwijs binnen de lessentabel.’
Dit voorstel stond in geen enkel partijprogramma, gaat verder dan het GO! memorandum en is ingrijpender dan de aanpak in Franstalig België, waar het aantal uren levensbeschouwelijke vorming al werd gehalveerd en aangevuld met Cours de philosophie et de citoyenneté. De keuze om nu in Vlaanderen op korte termijn zowel in het lager als secundair onderwijs tegelijk in te grijpen, kwam onverwacht. Er is dan ook geen voorbereid plan of roadmap om dit voornemen in de praktijk te brengen.
_Iedereen verrast en geen visie
En inderdaad: bij een eerste rondvraag lijkt niemand te weten hoe het nu verder moet. Ook de beleidsnota van minister Zuhal Demir biedt geen duidelijkheid. De passage in het regeerakkoord lijkt voort te komen uit een politiek compromis waar nu zelfs de politici van schrikken. Er is immers nog steeds artikel 24 van de Belgische Grondwet dat bepaalt dat scholen 'tot het einde van de leerplicht, de keuze tussen onderricht in een der erkende godsdiensten en de niet-confessionele zedenleer’ moeten aanbieden.
Dit artikel is niet opengesteld voor herziening en zolang de Grondwet niet is aangepast, blijft Vlaanderen aan deze bepaling gebonden.
Bovendien laat de scheiding van Kerk en Staat niet toe dat de overheid bepaalt wat de levensbeschouwelijke vakken moeten doen. Een mogelijke uitweg is het invullen van de vrijstelling zoals het vorige regeerakkoord al beloofde, maar waar niets van in huis kwam. Men zou hiervoor kunnen teruggrijpen naar het voorstel van de Vlor uit 2003 en een neutraal vak 'levensbeschouwelijke oriëntatie’ invoeren. Maar is het dat wat men voor ogen heeft?
Het helpt ook niet dat de voorgestelde hervorming gekoppeld is aan een stevige besparing op de levensbeschouwelijke vakken die jaarlijks op termijn 100 miljoen euro moet opleveren. Hoe dit op korte termijn haalbaar is, blijft onduidelijk. Eigenlijk doet de Vlaamse regering haar voorstel om de verkeerde redenen: een besparingslogica en praktische bezwaren. Het klopt dat de organisatie van deze vakken in veel scholen moeilijk verloopt, met roosterproblemen en een tekort aan goede leerkrachten. Veel directies van officiële scholen worstelen met die moeilijkheden en steunen daarom het voornemen van de regering. Toch had de aanpak sterker gestaan als men was uitgegaan van een doordachte inhoudelijke visie. Hoe willen we in de toekomst met levensbeschouwing omgaan in het onderwijs? Wat willen we jongeren op dat vlak meegeven en hoe bereiden we hen best voor op een diverse samenleving? Deze cruciale vragen blijven onbeantwoord waardoor het nog vele kanten op kan.
_Verzet en defensieve reacties
Intussen heerst er ongerustheid op het terrein. Verdwijnen de levensbeschouwelijke vakken? Wie neemt de nieuwe invulling voor zijn rekening? Welke leerkrachten kunnen blijven en welke worden wegbespaard?
De inspecteurs levensbeschouwelijke vakken en erkende instanties reageren bezorgd en defensief. Het GO! zit geprangd tussen de directeurs die verandering willen en de grondwettelijke plicht om de levensbeschouwelijke vakken aan te bieden. Vooral onder de leerkrachten levensbeschouwelijke vakken en bij de lerarenopleidingen is er onrust en twijfel.
Dat is begrijpelijk – iedereen lijkt door de politiek voorbijgelopen te zijn en er staat wat op het spel. De minister van onderwijs heeft veel werk voor de boeg als ze alle stakeholders in deze discussie wil meekrijgen. De eerste tekenen van verzet zijn al zichtbaar. Zo is er een petitie 'Waardeer de levensbeschouwelijke vakken’ gestart om het status quo te behouden.
_Stop de clichés
Het debat over de levensbeschouwelijke vakken moet dus nog worden gevoerd. Dat kan een boeiende oefening zijn. Maar helaas worden al snel allerlei achterhaalde clichés van stal gehaald om overijverig de huidige vakken te verdedigen. Prima om het huidige systeem te steunen, maar laten we stoppen met ondoordachte mantra’s. Met name vrijzinnigen zouden hun eigen levensbeschouwing eer aandoen door open en ondogmatisch het gesprek aan te gaan, in plaats van zich vast te klampen aan vooringenomen argumenten.
Op de website van het Humanistisch Verbond schrijft student Zeno J. Roels bijvoorbeeld dat het schrappen van aparte vakken zou leiden tot 'vervlakking’ en 'een soort eenheidsworst die niemand aanspreekt’. Zulke beeldspraak is ondertussen een klassieker in het genre, maar is op weinig gebaseerd. Uit mijn eigen ervaring met lesgeven over levensbeschouwelijke thema’s en onderzoek naar buitenlandse praktijken kan ik zeggen dat integrative religious education helemaal niet leidt tot oppervlakkigheid. Mijn studenten zullen beamen dat mijn colleges geen 'waardeloze opsomming’ zijn van de verschillende religies en levensbeschouwingen. Ik heb zelf vooral ervaring op de universiteit maar weet dat het ook in het lager en het secundair onderwijs kan. Het idee dat alleen het huidige format van niet-confessionele zedenleer 'kritische reflectie’ waarborgt, is ongepast pretentieus.
_Neutraliteit en debat in de klas
Een tweede klassieker is de neutraliteit van de leerkracht. Roels noemt dat een 'lastige opgave’, anderen zullen zelfs zeggen dat neutraliteit niet bestaat. De professionele houding van de leerkracht om onderwijs en dialoog mogelijk te maken over levensbeschouwelijk thema’s, vergt inderdaad oefening, maar ze impliceert niet dat leerkrachten zelf geen levensbeschouwing zouden mogen hebben of uiten. Ook hierover bestaat heel wat ervaring en literatuur om ons op weg te zetten.
Het stuk van Roels is op dat punt overigens revelerend. Hij vreest dat wanneer gevoelige onderwerpen zoals seksualiteit, gender of religieuze dogmatiek worden besproken in een context waarin er ook andersdenkenden zijn, dat tot spanningen zal leiden die hij liever uit de weg gaat. Hij blijft liever – excusez le mot – preken voor eigen parochie. Is dat echt de missie waarmee leerkrachten NCZ naar school gaan? Een vak waarbij ook andersdenkenden in de klas zitten biedt net de mogelijkheid om het vrije debat, de tolerantie en het kritisch denken te stimuleren bij alle leerlingen. Het verlies van een 'eigen’ vak zou gepaard kunnen gaan met een grote winst op vlak van het uitdragen van ideeën.
_De realiteit van vandaag
Eerder verscheen hier ook al een stuk van leerkracht Kurt Beckers. Daarin wordt nog een derde klassieker uit te kast gehaald: 'hoe kan je in dialoog gaan zonder dat er ruimte is om het ABC van de eigen levensbeschouwing te verkennen?’. Deze gedachte gaat ervan uit dat jongeren op school via de levensbeschouwelijke vakken 'hun levensbeschouwing’ vormen en leren kennen. Maar het spijt me, niets is minder waar. De secularisering heeft zich voltrokken terwijl 80% van de leerlingen rooms-katholieke godsdienst volgde.
Jongeren vandaag zijn bovendien grotendeels levensbeschouwelijk onverschillig. Ze zijn niet atheïstisch, maar eerder 'apatheïstisch’. Ik wil hiermee geen waardeoordeel vellen. Vele jongeren blijven betrokken, zowel politiek als moreel, maar hun inspiratie komt niet langer uit traditionele levensbeschouwelijke tradities. Voor velen is het onduidelijk wat hun 'eigen’ levensbeschouwing precies zou inhouden, waardoor de behoefte om die op school te verdiepen ontbreekt. Jongeren zijn veel meer gebaat bij onderwijs dat inzet op levensbeschouwelijke geletterdheid, dat hen leert omgaan met verschillen, dat reflecteert op levensbeschouwing in relatie tot cultuur, wetenschap en democratie, en dat hen voorbereidt op het samenleven in een diverse wereld. Ik ben ervan overtuigd dat vele leerlingen hier iets zullen aan hebben en dat waardevol zullen vinden – wat ook hun levensbeschouwelijke achtergrond is.
_Een kans voor verandering
Het is nog te vroeg om te oordelen of het regeringsvoorstel beter of slechter zal uitpakken dan het huidige systeem. Laten we het gesprek aangaan, maar laten we dat op een correcte manier doen. En in plaats van enkel op de rem te staan, kan het vrijzinnig humanisme ook het voortouw nemen. Wie weet komt er dan nog wel iets moois uit de bus.
(Zie ook de reactie op deze bijdrage van Joseph M. Asselbergh en de diverse andere bijdragen op de blog over de levensbeschouwelijke vakken, van Kurt Beckers, Zeno Roels, Manfred Ingelbrecht …)
Meer van Patrick Loobuyck