20 februari 2025
Duivels
Je verneemt het als architect in een van de talloze nieuwsbrieven. Mijn verontschuldigingen voor de dwaaltocht die u zal ondervinden bij het (eventueel) aanklikken van de webverbindingen. Die omgang met digitale struikelstenen illustreert het onderwerp van deze blog.
'De tweede editie van de Biënnale voor Islamitische Kunsten, getiteld And All That Is In Between, is officieel geopend in Jeddah. De Biënnale vindt plaats in de Western Hajj Terminal van King Abdulaziz International Airport, een plek die van grote betekenis is voor miljoenen moslimpelgrims die reizen voor de hadj en de Umrah. De scenografie van de tentoonstelling is ontworpen door het internationale architectenbureau OMA, waardoor de ervaring wordt versterkt met een doordacht ruimtelijk verhaal. De tentoonstelling, die loopt tot 25 mei 2025, onderzoekt hoe geloof wordt ervaren, uitgedrukt en gevierd door te voelen, te denken en te maken.'
Er wordt een levendige culturele dialoog beloofd. Helaas: dat is onzin, holle retoriek. Sulaiman Addonia beschrijft de maatschappij in Jeddah letterlijk als zwart-wit in zijn roman Als gevolg van liefde (vertaald uit het Engels, 2008). Hels, zo blijkt.
Taal, woordkeuze, hoe een taal iets in beeld brengt. Vergeten, in herinnering brengen en oproepen. Hebben we nieuwe termen nodig om over bijvoorbeeld klimaat of oorlogsdreiging na te denken en ons erop in te stellen?
Het woord 'duivels' bijvoorbeeld. Gevloek en getier stijgt blijkbaar op uit de hel die de columnisten ervaren bij het schrijven over hun onderwerp. De berichtgevers, van enerzijds een bericht van een overlijden, anderzijds van een opiniemaker, zijn nochtans niet de mensen die in boodschappen als afkomstig uit de hemel of de hel geloven.
Duivels of hels: 'Om radicale ideeën mainstream te maken, hebben we meer overtuigde mensen, meer duurzame innovatie en institutionele verandering nodig, terwijl ook de weerstand zal toenemen. Een hels karwei' (blog van Hans Stegeman).
Dit zijn dus spreekwoordelijke aanhalingen van een sfeer die in de eeuwen voorafgaand aan wetenschap en redelijkheid in ons taalgebruik blijven sluipen en er hardnekkig blijven aan kleven.
Om nog even in dezelfde helse sfeer te blijven, was er de uitspraak van Sartre: 'L'enfer, c'est les autres'. Hoe lief of vijandig we voor elkaar kunnen zijn, blijft tot vandaag geïllustreerd met uitspraken zoals 'oliepijpleidingen, wegen en leningen, maar ook studentenuitwisselingen, aanvoerketens, rivieren, het internet – kan worden gebruikt om dichter tot elkaar te komen, maar ook om elkaar dwars te zitten' (citaat uit De Groene Amsterdammer). Iets meer bij onze werkelijkheid dus, zoals Sartre het ooit ook had bedoeld: 'om van de hel een plek te maken die uiteindelijk helemaal aards is: "geen grill nodig", geen fysieke marteling en andere straffen georkestreerd door een bovennatuurlijke duivel' … geen noodzaak dus aan eeuwigdurend lijden (smiley).
Je leest ook 'We lijden aan collectieve klimaatamnesie'. Lijden, voor eeuwig de hel zijn toegewezen: ik kan er me in feite niets bij voorstellen. Mijn slapeloosheid, de snotneus-teister van een eenjarige dochter, dat ik maar een fractie van de culturele agenda kan volgen of bijwonen? Of brengen de beelden uit Oekraïne, Gaza, Soedan me dat lijden? De nieuwsbrieven misschien met satellietbeelden van orkanen, branden, overstromingen, droogte en ondraaglijke hitte? Lijden via de input van een scherm? Rozemien De Troch schrijft bij het Belgian Climate Center: 'Ik ben bang. Bang voor de toekomst van mijn kinderen, voor de generaties die zullen volgen en voor de planeet die ze zullen erven. In mijn professionele rol ben ik al lang van mening dat mijn emoties op de achtergrond moeten raken ten opzichte van de gegevens en de wetenschap.'
Hemel noch hel, noch lijden of enig ander collectief aanvoelen lijken daarbij in de buurt van de werkelijkheid te komen. Tenzij misschien die realiteit welke zich nestelt in mijn hersenen of geheugen. Herinneringen zoals ze door giganten van de hedendaagse literatuur gebracht wordt: Addonia maar ook Tokarczuk, Oz, Grossman of Gurnah. Hun taalvirtuositeit en zoveel meer in hun literaire werk vormen een beter beeld of zelfs ervaring dan de dagelijkse persartikelen kunnen aanbrengen.
Met de wekelijkse vracht lectuur over klimaatopwarming en voor mezelf vooral de daaraan gekoppelde waterproblematiek, blijft het zoeken om vooral dat verhaal weg te halen uit de helse sferen of duivelse evoluties. Het verhaal 'science-based' blijven brengen, is de grootste uitdaging: niet toegeven aan de belagers angst, vermoeidheid, burn-out of depressie. Het is voor niet iedereen een keuze, net zoals de opname in de hel effectief een voorbestemming kan zijn. Of voor sommigen blijft het een plek die ze nogal altijd opzoeken: het paradijs, ergens in dit multipolaire 'open' wereldsysteem.
We houden het dus concreet of werkelijk. We ontwikkelen verhalen, trajecten, schrijven doelstellingen uit, transities naar situaties die modellen ons voorspellen. Sinds Fukuyama zijn voorspellingen met zakjes zout in te nemen, maar de kracht van de huidige modellen die de klimaatopwarming schetsen, zijn van een ander gehalte.
Hoe overtuig je iemand of een klas van twintig mensen? Hoe overtuig je een gemeenteraad of een parlement? Hoe overtuig je elk van de 3976 collega's-medewerkers? Hoe geef je er les over?
Kan dat:
Met woorden? Beelden? Woorden en beelden?
Flitsend zoals Studio 100-filmpjes?
Lessen & boeken?
Raamvertellingen waar het overleven van afhangt (1001 keer)?
Met woorden? Beelden? Woorden en beelden?
Flitsend zoals Studio 100-filmpjes?
Lessen & boeken?
Raamvertellingen waar het overleven van afhangt (1001 keer)?
En wat zal dan het onderwerp zijn van al dat duwen en trekken, aan tafels waar men minstens bereid zou worden gevonden om eerst te luisteren. Waar het bedenken van tegenargumenten wordt opgespaard en de reactie van een minstens zo hoog kennisniveau als van degene die het zou hebben over:
- zuiver water heeft het nodig beter verzorgd te worden;
- meer CO2 in de lucht sturen is te vermijden;
- een robuuste groene omgeving is beter voor iedereen;
- roken schaadt eenieders gezondheid (ook op terrassen), en elektronische sigaretten ook;
- welzijn behouden en vergroten is een taak voor iedereen;
- Gelijkheid, Vrijheid en Solidariteit – People, Planet, Prosperity …;
- 'Een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder daarbij de behoeften van de toekomstige generaties in gevaar te brengen';
- handhaving van democratisch tot stand gekomen regelgeving.
Terug naar het helse, hemelse. Kijken naar De Dulle Griet in Antwerpen, Bosch in Gent of Brussel, of een goede film zoals Apocalypse Now. Ze tonen de hel en laten ze klinken onder muziek van Wagner in de Götterdämmerung, in opera. Ik citeer uit de tekst op de site van De Munt: 'De drie Nornen, schikgodinnen en dochters van oermoeder Erda, spinnen de draden van het lot. Ze voorvoelen de ondergang van de wereld, zonder te beseffen dat die dreiging nu wel erg nabijkomt.' Dichter bij lijden kan je hierin niet komen: in een pluche zetel.
Met wat in ons water, hersenen en de grond is terechtgekomen of met de glijbaan waar de democratie zich op lijkt te bevinden, moeten we dus niet denken aan een helse afkomst of oorzaak. Het verlangen en beloven van een hemel op aarde is hoogstens wat de oorzaak van al dat lijden is. De schuld bij die belofte is ondertussen niet langer verzekerbaar. 'Schuld' zei je? Ook dat woordgebruik is reeds langer als onwerkelijk blootgelegd en niet langer een denkkader buiten het obscurantisme.
Blijven we ze toch verder gebruiken, die woorden? Eerder is reeds een aantal termen weggekieperd maar nauwelijks vervangen: autochtoon versus allochtoon bijvoorbeeld. En wat betekenen links, rechts, progressief? Ook beelden zo simpel als smileys zijn hardnekkig en verduidelijken in een oogwenk een stemming. Het lijkt genetisch materiaal, die hemel, die hel. Spreekwoordelijk dan.
Meer van Francis Geldof