26 februari 2025
Poetin en Kyrill, oorlogshitsers, maar niet onweersproken
Vóór Constantijn de Grote was religie niet als kerk georganiseerd. Iedereen kon naar het woord van Frederik – ook al 'de Grote' – 'nach seiner Façon selig werden'. Men zocht het heil bij een cultus naar eigen keuze. Constantijn, na zijn dood tot heilige apostel verklaard, maakte staat en kerk tot een tweespan.
_West en oost gaan eigen wegen
In het West-Europa van middeleeuwen en nieuwe tijd gedroeg het politieke paard zich nogal eens weerspannig, zoals in de investituurstrijd over het benoemingsrecht van bisschoppen. Uiteindelijk kwam er min of meer een scheiding tussen religie en staat tot stand. In het oosten bleven kerk en staat echter als twee handen op een buik. Het cesaropapisme maakte de caesar ('tsaar') tot behoeder van het popendom. En de orthodoxe kerk vereenzelvigde zich volledig met de staat.
_Die Wende gaf hoop
Deze eenheid leek onder het communisme voorgoed verbroken. Eerst werd de kerk vervolgd, tot ze in de Tweede Wereldoorlog van Stalin de massa weer met een religieus patriottisme moest vervullen. Ze bleef echter een onderhorig politiek werktuig.
Door de 'Wende' onder Gorbatsjov en Jeltsin leek de Russisch-orthodoxe kerk aan zelfstandigheid te winnen. Toen ik in 1990 het eerste van een hele reeks bezoeken aan Rusland bracht, stonden langs de Nevski Prospekt in Sint-Petersburg, toen nog Leningrad, op iedere straathoek van deze hoofdweg predikers met bijbels en megafoons voorbijgangers tot bekering op te roepen. Het wekte bij mijn collega-classici die zich hadden laten dopen verbazing in mij een atheïst uit het toch christelijke 'Evropa' te ontmoeten.
Door de 'Wende' onder Gorbatsjov en Jeltsin leek de Russisch-orthodoxe kerk aan zelfstandigheid te winnen. Toen ik in 1990 het eerste van een hele reeks bezoeken aan Rusland bracht, stonden langs de Nevski Prospekt in Sint-Petersburg, toen nog Leningrad, op iedere straathoek van deze hoofdweg predikers met bijbels en megafoons voorbijgangers tot bekering op te roepen. Het wekte bij mijn collega-classici die zich hadden laten dopen verbazing in mij een atheïst uit het toch christelijke 'Evropa' te ontmoeten.
_Hernieuwd cesaropapisme
Vijfendertig jaar later heeft de Russisch-orthodoxe kerk haar positie als gewillige dienaar van de autoritaire staat teruggekregen. Poetin laat zich graag met patriarch Kyrill zien. In het begin schutterde hij wel met het kruisteken, zoals Anna Politkovskaja in haar Russisch dagboek (De Geus, 2007) honend opmerkte.
Kyrill heeft de overval op het Slavische broedervolk een heilige oorlog genoemd, een kruistocht tegen het decadente Westen. Soldaten die sneuvelen, kunnen er zeker van zijn dat al hun zonden door het offer van hun leven zijn uitgewist. En waarom zouden rechtgelovigen bang zijn voor een kernoorlog? Hij brengt immers het einde der tijden dichterbij!
Pas nog bij de viering van het orthodoxe kerstfeest, volgens de Juliaanse kalender op 7 januari, liet Poetin door zijn kerkelijke trawant een stel kruisen en iconen zegenen, bestemd voor Russische commandanten aan het Oekraïense oorlogsfront. Op de halskettingen zijn Poetins initialen gegraveerd. De patriarch merkte op dat de iconen Vladimir de Grote voorstelden, Poetins patroonheilige die staat voor de 'hereniging van de Russische wereld'.
Kyrill heeft de overval op het Slavische broedervolk een heilige oorlog genoemd, een kruistocht tegen het decadente Westen. Soldaten die sneuvelen, kunnen er zeker van zijn dat al hun zonden door het offer van hun leven zijn uitgewist. En waarom zouden rechtgelovigen bang zijn voor een kernoorlog? Hij brengt immers het einde der tijden dichterbij!
Pas nog bij de viering van het orthodoxe kerstfeest, volgens de Juliaanse kalender op 7 januari, liet Poetin door zijn kerkelijke trawant een stel kruisen en iconen zegenen, bestemd voor Russische commandanten aan het Oekraïense oorlogsfront. Op de halskettingen zijn Poetins initialen gegraveerd. De patriarch merkte op dat de iconen Vladimir de Grote voorstelden, Poetins patroonheilige die staat voor de 'hereniging van de Russische wereld'.
_Sprankje hoop
Dezelfde zevende januari bracht echter ook een lichtstraaltje. Toen werd door orthodoxe geestelijken en leken een anonieme verklaring van acht pagina's in omloop gebracht, naar zeggen van de opstellers een 'geloofsbekentenis' om het zwijgen van hun kerk te verbreken. De argumentatie is zwaar theologisch, dus doorspekt met bijbelcitaten. Het is hoe dan ook een bemoedigend tegengeluid. Er worden acht punten gemaakt (voor de Russische tekst, zie hier).
- Tegen het derde gebod 'Gij zult de naam van God niet misbruiken' zondigen politici en journalisten die Zijn naam in hun retoriek gebruiken en onbeschaamd voorschrijven aan welke kant Hij staat.
- De gelovige is in de eerste plaats burger van de hemel, en pas in tweede instantie van de wereldlijke staat. Het 'geef de keizer wat des keizers is, en God wat van God is' geeft de verschillende niveaus van dienstbaarheid aan. Het is niet te verenigen 'met de trouw aan Christus' dat de kerk tot een ideologisch departement van het staatsapparaat verwordt.
- God heeft de mens naar Zijn evenbeeld geschapen. Dat geeft hem waardigheid. De Heilige Schrift noch de geloofsbelijdenis zegt dat voor God de mens bestaat tot heil van een natie of een partij. Daarom is het misbruik van de mens als 'een radertje of schroefje' van het staatsapparaat in strijd met de christelijke leer.
- Voor God zijn alle naties gelijk. 'Iedere geringschatting van bepaalde volkeren en iedere verheffing van andere is strijdig met de leer van Christus […] Daarom kunnen wij niet aanvaarden dat christelijke waarden en opvattingen in een geopolitieke agenda gesmokkeld worden, een ideologie die het geloof aan Christus vervangt door het geloof in de "Russische wereld", aan de bijzondere zending van het Russische volk en de Russische staat. Zo'n vervalsing reduceert God tot een nationale godheid.'
- In Poetins Rusland en in andere fascistische gemeenschappen wordt hoog opgegeven van de bescherming van 'traditionele waarden'. De opstellers van de verklaring nemen een opmerkelijk verdraagzaam standpunt in. Christenen moeten door hun voorbeeld hun waarden verbreiden, maar ze nooit aan 'buitenstaanders' opleggen.
- Het voeren van een 'heilige oorlog' is in strijd met het gebod van naastenliefde.
'Een oorlog "heilig"' te verklaren, is strijd met de leer van Christus, zelfs als het om een verdedigingsoorlog gaat. Maar wel in het bijzonder als het om een aanvalsoorlog gaat.' - Ten zevende wordt, zonder Kyrill te noemen, het onaanvaardbaar gevonden dat een geestelijk leider 'een kerkelijke autocraat' wordt zoals de middeleeuwse paus. Dat is tegen het synodale principe.
- De achtste en laatste rubriek gaat over verzoening als de ware sociale en politieke zending van de kerk. 'Zalig zij die vrede stichten' (Mattheüs 5:9). Disciplinaire maatregelen wegens gebeden voor vrede en verzoening 'is niets anders dan de vervolging van christenen wegens hun trouw aan Christus’ woord'.
_Bekennende orthodoxie?
In de epiloog bekennen de opstellers hun trouw aan Jesaja 40:8: 'Het woord van God blijft in eeuwigheid'. De Duitse vertaler Johannes Oeldemann, katholiek theoloog, merkt op dat met hetzelfde citaat, maar dan in het Latijn 'Verbum Dei manet in aeternum' in 1934 de stellingen werden afgesloten waarmee de Bekennende Kirche van Karl Barth afstand nam van de Deutsche Christen, die zichzelf en hun evangelische kerk aan Hitler uitleverden. Zal de Russische kerk ooit ook haar juiste plaats vinden?
Meer van Anton van Hooff