3 december 2024
Schaaknovelle
Stefan Zweig schreef de ‘Schaaknovelle’ tussen 1938 en 1941. Hij schreef deze novelle in het Duits (Schachnovelle) maar ze werd voor het eerst gepubliceerd in het Portugees in september 1942. Zweig was immers een verboden auteur in Duitsland en Oostenrijk omdat hij Joods en liberaal was. Zijn werken belandden op de brandstapel. De eerste Duitse uitgave verscheen in december 1942 in Buenos Aires. Zweig was dan al sinds februari van dat jaar overleden. Pas na de oorlog verscheen het boek in Duitsland waar het een enorm succes kende.
Het is kenmerkend dat Zweig de Schaaknovelle in 1941 schreef. De twee schakers staan symbool voor de tegenstelling tussen twee bevolkingsgroepen in de samenleving ten tijde van nazi-Duitsland. De confrontatie tussen de twee schakers symboliseert de botsing tussen hersenloze bruutheid en intellectuele beschaafdheid.
De Schaaknovelle handelt over twee schaakpartijen tussen twee diametraal tegenovergestelde karakters. Er is de wereldkampioen Czentovic en de onbekende dr. B. Daartussen beweegt de verteller van het verhaal zich, maar die speelt nauwelijks een rol van betekenis. Achtergrond bij het verhaal is de pakketboot die vaart tussen New York en Buenos Aires.
Protagonisten van het verhaal zijn de beide schakers. Eerst is er Czentovic, een verweesde schippersjongen die het als bij toeval tot wereldkampioen schaken bracht. Hij is niet in staat “blind” te spelen. Hij moet achter een schaakbord zitten om te kunnen spelen. Hij is erop uit om met zijn schaken veel geld te verdienen en zijn talent heeft hem hooghartig gemaakt. Hij gedraagt zich als een ongenaakbare bruut tegenover de medepassagiers aan boord. Daarnaast is er de advocaat dr. B. Hij vertegenwoordigde kloosters en leden van de keizerlijke familie voor de inval van de Duitsers in Oostenrijk. Verraden en opgepakt door de Gestapo belandt hij gedurende vier maanden in eenzame opsluiting. Wanneer hij uit ontreddering dreigt in te storten, vindt hij een schaakboek en speelt de daarin beschreven beroemde partijen uit het hoofd na. Na enige tijd kent hij alle partijen van buiten en begint tegen zichzelf te spelen. Dat is slechts mogelijk als hij zijn ‘zelf’ splitst in een ‘ik-wit’ en een ‘ik-zwart’. Die schizofrenie resulteert in een zenuwinzinking, een schaakvergiftiging. Dankzij de behandelende geneesheer kan hij ontsnappen uit zijn gevangenschap.
Op het schip zullen Czentovic en dr. B., als bij toeval, nog eenmaal tegen elkaar spelen. Dr. B. wint het eerste spel, maar bij de revanche is hij niet opgewassen tegen de psychologische druk van Czentovic.
Het schaakspel in deze novelle is meer dan enkel een intellectuele activiteit. Het was voor dr. B. een middel om zich staand te houden tijdens de slopende afzondering in zijn Gestapo-gevangenis. Hij put zijn weerstand uit de geestesactiviteit die nodig is bij het spel. Als hij echter tegen Czentovic speelt, weet deze hem te imponeren met zijn bot karakter en psychologische druk. Uiteindelijk moet dr. B. het afleggen tegenover het onheus optreden van zijn tegenstrever.
Zweig schreef deze Schaaknovelle in 1941. Het is zijn laatste werk. Hij was toen het oude continent ontvlucht en verbleef in Brazilië. In februari 1942, nog voor het verschijnen van de novelle, pleegt hij samen met zijn echtgenote zelfmoord. Hij is niet bestand tegen de eenzaamheid en de fascistische overheersing van de hem bekende wereld.
De twee schakers die het verhaal bepalen, staan voor de twee opposanten onder de bevolking in nazi-Duitsland. Er is de wees zonder capaciteiten die als bij toeval over een bijzonder schaakgeheugen beschikt. Hij wordt opgehemeld en kan heel wat geld verdienen met het spel. Het komt zijn karakter niet ten goede. Daartegenover staat de aristocraat die verraden wordt tijdens de Gestapo-terreur. Hij zal echter niet toegeven bij de ondervragingen onder dwang maar gaat er wel zelf aan kapot.
Subtiel legt Stefan Zweig de wereldorde van het ogenblik vast. Schaaknovelle is een tijdloos werk van verdorvenheid, botheid, eenzaamheid en genialiteit. Hij schetst twee figuren die elk op hun manier de ondergang tegemoet gaan. Zoveel jaren later is het nog steeds een aangrijpend literair kunstwerk.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
