3 juli 2025
Machiavelli’s lef - levensfilosofie voor de vrije mens
Waarom zou je dit boek lezen? De schrijfster slaagt er vooreerst in om op erg toegankelijke wijze de politieke inzichten van Machiavelli te vertalen naar de hedendaagse politiek. Maar bovenal vertaalt en verhaalt Tinneke Beeckman Machiavelli’s lef naar een les vol levenswijsheden die iedereen ten goede komen. Het is een prachtig handboek geschiedenis, politiek, psychologie, strategie en filosofie verpakt in één bundel van pakweg 250 pagina’s, waarvan elke pagina vraagt om te worden herlezen. ‘Machiavelli’s Lef’ verdient alle lof!
De uitgever vond het initieel wel vreemd dat ik dit boek alsnog wou bespreken. Immers, het boek werd voor het eerst uitgegeven in 2020 en was in 2023 aan zijn zesde én voorlopig laatste herdruk toe. Waarom wou ik dit boek nu toch nog lezen en bespreken? Het is een beetje, wat Machiavelli noemt ‘de fortuin’, versta toeval, geluk en lot. Ik grijp hiertoe even terug naar een lezing die de schrijfster onlangs bracht over Machiavelli. Ze schetste er kort het leven van Machiavelli en gooide terwijl ook enkele overpeinzingen en doordenkers in het publiek. Het zaadje werd dus toen in mijn hoofd gepland. Enkele dagen later lag het boek op de leestafel. Enkele maanden later leest u deze recensie.
Het overkomt me eigenlijk nauwelijks dat ik met tegenzin de laatste pagina van een boek omdraai. Het overkwam me wel na de lezing van dit boek. Als recensent heb ik de gewoonte ontwikkeld om interessante passages in een te bespreken boek aan te duiden met gele markeringen. Het laat me toe om na de lectuur ervan het boek nog even snel door te nemen, ondertussen wat aantekeningen te maken en hierna de recensie uit te schrijven. Dit keer lukte me dat niet, voornamelijk omdat me het gevoel bekroop dat er nog steeds andere inzichten in dit boek ergens, tussen twee zinnen, paragrafen of alinea’s verscholen lagen. Wat volgde is een volledige twee lezing, met evenveel bijkomende markeringen. Kortom, dit boek is één grote markering waard.
Laat ons nu even dieper kijken naar de inhoud ervan. Starten doen we bij Machiavelli zelf, die ikzelf nooit eerder in een andere politiek of filosofisch geïnspireerd boek had ontmoet. En elke vroegere, mondelinge verwijzing naar hem, leek me toen ook eerder negatief beladen. Vandaag kent men hem als een voorstander van de machtspoliticus. Maar bij nader inzien gaan zijn oorspronkelijke voorstellen inzake politiek handelen eerder uit van een zekere realpolitik, die niet altijd de meest inspirerende verwachtingen bevatte, maar eigenlijk wel als een motivatiebrief kan gelezen worden om ‘de koe bij de horens’ te nemen. Machiavelli was dus een man van zijn tijd die ten volle besefte dat de wereld niet beantwoordt aan idealen en dus niet is zoals die zou moeten zijn.
Zo stelt hij bijvoorbeeld dat de politiek in essentie een conflict inhoudt tussen de heersende klasse en de burgers. Iedereen beleeft daarbij de realiteit vanuit zijn eigen perspectief en doet dit vooral met het eigenbelang voor ogen. De ‘elite’ wil machtiger worden. Het volk wil meer inspraak en zeggenschap. Zijn voorgestelde aanpak is er dan ook één van perspectivisme: bekijk de dingen eens op een andere manier. In zijn geschriften die teruggrijpen naar het Romeinse verleden is hij dan ook een voorstander van de republiek, waarin het staatshoofd niet door erfopvolging wordt aangeduid, maar door het volk wordt verkozen. Dat is de beste garantie dat elke politicus het algemene belang kan en zal nastreven, waarbij er ook telkens ruimte kan gemaakt worden voor het perspectief van de andere (hetzij burger of elite). Dit politiek inzicht lijkt door de politicus van vandaag, die vrijwel altijd het partijbelang en vervolgens het eigen belang voorop lijkt te stellen, te worden vergeten.
Een ander inzicht is dat hij ervan uitgaat dat de mens niet van nature uit altijd het goede doet. Hij heeft wat sturing en aanporring nodig. Dit brengt ons tot wat Machiavelli noodzaak noemt. De noodzaak – een crisis in een afgeleide – brengt betrokkenheid, medeleven, samenhorigheid én vooral verantwoordelijkheidszin en daadkracht naar boven. Een crisis blijft nooit duren omdat de mens zoekt naar oplossingen, maar een crisis is af en toe wel nodig om de mens ertoe aan te zetten om op zoek te gaan naar diezelfde oplossing. Hier kunnen we dan weer bijvoorbeeld de vertaalslag maken naar de vraag hoe je vandaag en morgen best omgaat met langdurig werklozen. Dienen we af en toe als gemeenschap de uitkeringen te verminderen om bij het individu de daadkracht aan te wakkeren? De auteur stelt zich met een vooruitziende blik in het boek diezelfde vraag.
Het is beter te handelen en spijt te hebben dan niet te handelen en spijt te hebben.
Machiavelli
Aansluitend op de vereiste daadkracht stelt Machiavelli ook dat de mens niet louter volgzaam dient te zijn en zijn lot niet in de handen van God mag leggen. Hij is dan ook een uitgesproken voorstander van een seculiere samenleving (hoewel hij de individuele beleving van het geloof niet afzweert). De mens is niet machteloos en kan zijn leven grotendeels in handen nemen. Religie is dan ook slechte raadgever om politiek handelen en samenwerking aan te sturen. Aansluitend stelt hij ook dat ‘de fortuin’ weliswaar een onverwachte rol kan spelen, maar altijd kan gecounterd worden door je eigen verdienste, kracht en engagement.
Tot slot wil ik als aanloop nog een woordje kwijt over het begrip ‘vrijheid’. Machiavelli introduceert het begrip van de republikeinse vrijheid. Om een vrij mens te zijn moet je niet alleen ongehinderd kunnen doen wat je wilt doen (evenwel zonder anderen te benadelen), maar mag je ook nooit enige dwang van anderen ervaren. Bovendien moet je als burger in staat zijn om de wetten, waaraan je dient te gehoorzamen, op één of andere wijze mee te kunnen stemmen. Als je dit nu vertaalt naar en leest vanuit de geldende politieke (on)vrijheid in de V.S., Rusland, Israël en Iran krijgt het republikeins vrijheidsbegrip toch wel een erg wrange nasmaak.
Burgers van autoritaire regimes hopen tevergeefs op politieke vrijheid. En de burgers van open democratieën beseffen niet hoezeer hun vrijheid in gevaar is.
Tinneke Beeckman
Als aanbeveling hou ik het op bovenstaande inzichten. Ik heb immers het gevoel dat hoe meer ik in deze recensie zou willen verwoorden, hoe meer ik afbreuk doe aan deze “levensfilosofie voor de vrije mens”. Ontdek het vooral zelf! Het boek verschaft je een helikopterperspectief dat zowel kan aangewend worden in de politiek, als in elke vorm waarin mensen één of andere samenwerking of samenleving dienen op te zetten: gezin, familie, vereniging, werkomgeving, dorp, stad en land. En het biedt je ook nog eens een spiegel aan, waarin je je zelfbeeld even kan evalueren met een blik op het verleden, heden en toekomst.
In de kunst herken je vaak doorheen allerlei vormen toch beelden van de werkelijkheid. In dit boek herken je dat ook. Dit boek is daarom kunst!
Alain Surkol
Meer van Alain Surkol
Alain Surkol
