7 juli 2022
Dummheit
Bij het reflecteren over domheid moeten we er natuurlijk voor oppassen, schrijft Heidi Kastner, om niet aan zelfoverschatting te doen, want dát op zich is in deze materie al verdacht. Laat ons wel bereid zijn het fenomeen onbevangen te onderzoeken, want ook al slagen we er niet in een waterdichte omschrijving te vinden, het is toch de moeite waard een poging te doen. Immers, domheid heeft in de menselijke geschiedenis al meer schade aangericht dan alle wapens, bacteriën en virussen samen, en ze beleeft momenteel hoogconjunctuur. "Reken ook niet op oplossingen" zegt Kastner, "want ik ken er geen."
Het woord intelligentie komt in haar boek pas later aan bod, en daar is een goede reden voor. Kastner plaatst de begrippen domheid en intelligentie niet tegenover elkaar. Ze zijn niet elkaars antoniem, want hoog intelligente mensen kunnen soms extreem dom handelen. En minder begaafde mensen kunnen juist heel verstandig handelen.
Forrest Gump, onze moderne Parcival, is in de gelijknamige film een wat knullig personage met een laag IQ. Hij maakt zonder het te beseffen vele historische gebeurtenissen van dichtbij mee. Hij rolt van het ene onverwachte in het andere, en wordt, zonder dat het zijn intentie is, een rijk en succesvol zakenman. Hij vertrouwt daarbij niet op zijn intelligentie maar op zijn moreel kompas. "Stupid is as stupid does" zegt Gump; dom is degene die zich dom gedraagt.
Hier komt volgens Kastner een probleem bovendrijven met het meten van intelligentie. De Amerikaanse psycholoog David Wechsler, die de IQ-tests ontwikkelde die we vandaag nog gebruiken, schreef dat een intelligent persoon iemand is die doelgericht en redelijk handelt, en zich efficiënt aan de heersende omstandigheden kan aanpassen (the total ability of a person to work wittingly, act reasonably and adapt efficiently to the prevailing circumstances). Maar juist deze eigenschappen zijn soms moeilijk te definiëren. Wat is redelijk? Wat is doelgericht? En doelgericht voor wie? Is dat het handelen dat de betrokkene een financieel voordeel oplevert? Of meer maatschappelijke status? Domme daden zijn ook meestal niet toekomstgericht, maar typisch op de korte termijn gericht.
Pijlers van de domheid
In haar carrière als forensisch psychiater/neurologe kwam Kastner vaak in contact met mensen die strafbare feiten gepleegd hadden. Bij geen enkele dader was intelligentie het centrale probleem, eerder banale beweegredenen als hebzucht, afgunst of het niet willen aanvaarden van grenzen.
In haar carrière als forensisch psychiater/neurologe kwam Kastner vaak in contact met mensen die strafbare feiten gepleegd hadden. Bij geen enkele dader was intelligentie het centrale probleem, eerder banale beweegredenen als hebzucht, afgunst of het niet willen aanvaarden van grenzen.
De leeronwilligen
Leeronwilligen beschouwen kennis die zij niet bezitten als irrelevant. Kastner is steeds weer met verstomming geslagen als ze vaststelt dat mensen voor een defecte wasmachine beroep doen op een hersteldienst of minstens een vriend met verstand van elektro, maar wanneer het om wezenlijk complexere zaken gaat zich deskundig achten in het geven van goed advies. Een favoriet speelveld voor die zelfverklaarde expertise is tot haar grote spijt haar eigen professioneel domein, de medische wereld. Nu zou men kunnen opwerpen dat minstens een deel van de irrelevante tot domweg foute raadgevingen niet toe te schrijven zijn aan domheid, maar aan onwetendheid. De mens weet nu eenmaal niet wat hij nog niet weet. Kwaadaardig wordt het echter als men onwetendheid verdoezelt door haar in te passen in het mens- en wereldbeeld dat men er zelf op nahoudt.
In dit verband stoot het Kastner bijzonder zwaar tegen de borst dat een aantal collegae uit de medische wereld in hetzelfde bedje ziek zijn. Dat is alsof een meteoroloog een weerprognose zou doen en daarbij alle belangrijke parameters, zoals luchtdruk, windsnelheid en langjarige statistische data, overboord zou gooien, met het argument een onbevooroordeelde weerprognose te willen doen.
Leeronwilligen beschouwen kennis die zij niet bezitten als irrelevant. Kastner is steeds weer met verstomming geslagen als ze vaststelt dat mensen voor een defecte wasmachine beroep doen op een hersteldienst of minstens een vriend met verstand van elektro, maar wanneer het om wezenlijk complexere zaken gaat zich deskundig achten in het geven van goed advies. Een favoriet speelveld voor die zelfverklaarde expertise is tot haar grote spijt haar eigen professioneel domein, de medische wereld. Nu zou men kunnen opwerpen dat minstens een deel van de irrelevante tot domweg foute raadgevingen niet toe te schrijven zijn aan domheid, maar aan onwetendheid. De mens weet nu eenmaal niet wat hij nog niet weet. Kwaadaardig wordt het echter als men onwetendheid verdoezelt door haar in te passen in het mens- en wereldbeeld dat men er zelf op nahoudt.
In dit verband stoot het Kastner bijzonder zwaar tegen de borst dat een aantal collegae uit de medische wereld in hetzelfde bedje ziek zijn. Dat is alsof een meteoroloog een weerprognose zou doen en daarbij alle belangrijke parameters, zoals luchtdruk, windsnelheid en langjarige statistische data, overboord zou gooien, met het argument een onbevooroordeelde weerprognose te willen doen.
Luiheid van denken
Domheid is in vergelijking met vroeger niet toegenomen. Luiheid van denken wel. Vooral sinds de opkomst van het internet, heeft de mogelijkheid om dwaasheden te verspreiden ongekende dimensies aangenomen. Dat was vroeger beperkter. Wie onwetend was hield zich meer op de vlakte. Het internet maakt het echter veel eenvoudiger om te netwerken met domme mensen. In groep een dom standpunt innemen is veel gemakkelijker dan wanneer je het alleen inneemt. Sociale netwerken hebben ons deze mogelijkheden gegeven. Onkritische mensen, die zichzelf juist heel kritisch vinden, sluiten zich aan bij anderen of laten zich instrumentaliseren door anderen, die een grotere massa willen vormen. Domheid is salonfähig geworden.
Domheid is in vergelijking met vroeger niet toegenomen. Luiheid van denken wel. Vooral sinds de opkomst van het internet, heeft de mogelijkheid om dwaasheden te verspreiden ongekende dimensies aangenomen. Dat was vroeger beperkter. Wie onwetend was hield zich meer op de vlakte. Het internet maakt het echter veel eenvoudiger om te netwerken met domme mensen. In groep een dom standpunt innemen is veel gemakkelijker dan wanneer je het alleen inneemt. Sociale netwerken hebben ons deze mogelijkheden gegeven. Onkritische mensen, die zichzelf juist heel kritisch vinden, sluiten zich aan bij anderen of laten zich instrumentaliseren door anderen, die een grotere massa willen vormen. Domheid is salonfähig geworden.
De ontkenning van feiten
Domheid komt heel dichtbij als men zijn emoties achterna rent in plaats van feiten ter kennis te nemen. Feiten kunnen soms ongemakkelijk zijn, en dat is onaantrekkelijk. Dan blijft men liever bij wat men voelt en negeert men de feiten. Dit heeft de laatste jaren een hoge vlucht genomen en kan heel gevaarlijk zijn. In de Middeleeuwen leidde dit tot heksenverbrandingen en pogroms tegen Joden. De pestepidemie woedde zeven jaar lang. Mensen konden dit onheil niet verklaren. Dus werd er gezocht naar eenvoudige en gevoelsmatige verklaringen. Tijdens de coronapandemie en de protesten die tegen de indijking ervan georganiseerd werden, deed een verbazingwekkend groot aantal mensen hier verbazingwekkend domme uitspraken over, met een hoog schadepotentieel.
Domheid komt heel dichtbij als men zijn emoties achterna rent in plaats van feiten ter kennis te nemen. Feiten kunnen soms ongemakkelijk zijn, en dat is onaantrekkelijk. Dan blijft men liever bij wat men voelt en negeert men de feiten. Dit heeft de laatste jaren een hoge vlucht genomen en kan heel gevaarlijk zijn. In de Middeleeuwen leidde dit tot heksenverbrandingen en pogroms tegen Joden. De pestepidemie woedde zeven jaar lang. Mensen konden dit onheil niet verklaren. Dus werd er gezocht naar eenvoudige en gevoelsmatige verklaringen. Tijdens de coronapandemie en de protesten die tegen de indijking ervan georganiseerd werden, deed een verbazingwekkend groot aantal mensen hier verbazingwekkend domme uitspraken over, met een hoog schadepotentieel.
De ignoranten
De domheid van de ignoranten bestaat uit de ontkenning van een leven van beperkte, geordende vrijheid, dat moet worden opgevat als het basisconcept van alle democratische sociale structuren. De ignoranten roepen "vrijheid" en zijn zo wereldvreemd dat zij geen seconde stilstaan bij de betekenis van vrijheid in een democratisch systeem. Ze eisen voor zichzelf onbeperkte vrijheid zonder zich af te vragen wat dit betekent voor de vrijheid van alle anderen. Vrijheid moet altijd de vrijheid van anderen respecteren. Dus wie door domheid de vrijheid van anderen beperkt, bedoelt eerder anarchie dan vrijheid.
De domheid van de ignoranten bestaat uit de ontkenning van een leven van beperkte, geordende vrijheid, dat moet worden opgevat als het basisconcept van alle democratische sociale structuren. De ignoranten roepen "vrijheid" en zijn zo wereldvreemd dat zij geen seconde stilstaan bij de betekenis van vrijheid in een democratisch systeem. Ze eisen voor zichzelf onbeperkte vrijheid zonder zich af te vragen wat dit betekent voor de vrijheid van alle anderen. Vrijheid moet altijd de vrijheid van anderen respecteren. Dus wie door domheid de vrijheid van anderen beperkt, bedoelt eerder anarchie dan vrijheid.
De complottheoretici
Al van voor Trump en de coronapandemie bestonden er complotdenkers. Een dichotoom wereldbeeld van goed en slecht biedt vele mensen houvast. Precies dat is de sterkte van populisten en rechtsextremisten. Zij bieden dit dichotome wereldbeeld aan. De complexiteit van politieke en sociale vraagstukken wordt op die manier gesimplificeerd. Reeds in 1951 formuleerde Hannah Arendt haar analyse over de ontwikkeling van het nationaalsocialisme. Ze schreef: “In een altijd veranderende, onbegrijpelijke wereld hadden de massa’s het punt bereikt waarop ze tegelijk alles en niets geloofden, dachten dat alles mogelijk was en niets waar. De massapropaganda ontdekte dat haar gehoor te allen tijde bereid was het slechtste te geloven, ongeacht hoe absurd het was, en dat het er nauwelijks bezwaar tegen had om misleid te worden, aangezien het elke andere bewering toch als een leugen beschouwde. De totalitaire leiders baseerden hun propaganda op de psychologische veronderstelling dat men onder dergelijke omstandigheden de mensen de meest fantastische beweringen kan laten geloven en erop kan vertrouwen dat wanneer zij de volgende dag het onweerlegbare bewijs van hun onwaarheid ontvangen, zij hun toevlucht zullen nemen tot cynisme in plaats van de leiders die tegen hen hebben gelogen in de steek te laten.”
Al van voor Trump en de coronapandemie bestonden er complotdenkers. Een dichotoom wereldbeeld van goed en slecht biedt vele mensen houvast. Precies dat is de sterkte van populisten en rechtsextremisten. Zij bieden dit dichotome wereldbeeld aan. De complexiteit van politieke en sociale vraagstukken wordt op die manier gesimplificeerd. Reeds in 1951 formuleerde Hannah Arendt haar analyse over de ontwikkeling van het nationaalsocialisme. Ze schreef: “In een altijd veranderende, onbegrijpelijke wereld hadden de massa’s het punt bereikt waarop ze tegelijk alles en niets geloofden, dachten dat alles mogelijk was en niets waar. De massapropaganda ontdekte dat haar gehoor te allen tijde bereid was het slechtste te geloven, ongeacht hoe absurd het was, en dat het er nauwelijks bezwaar tegen had om misleid te worden, aangezien het elke andere bewering toch als een leugen beschouwde. De totalitaire leiders baseerden hun propaganda op de psychologische veronderstelling dat men onder dergelijke omstandigheden de mensen de meest fantastische beweringen kan laten geloven en erop kan vertrouwen dat wanneer zij de volgende dag het onweerlegbare bewijs van hun onwaarheid ontvangen, zij hun toevlucht zullen nemen tot cynisme in plaats van de leiders die tegen hen hebben gelogen in de steek te laten.”
Epiloog
Kastner zegt haar boek geschreven te hebben naar aanleiding van 50 jaar confrontatie met domheid. De coronacrisis was enkel de katalysator. Midden in de coronapandemie kwam er een rondschrijven van de beheerraad toe in het Academische Ziekenhuis waaraan ze verbonden is. Er stond in dat elke mening moet worden gerespecteerd. Kastner verslikte zich in haar koffie. “Nee, zeker niet!” meende ze. Als je er abstract over nadenkt, betekent dit dat je elke racist, elke nationaalsocialist enzovoort zou moeten respecteren. “Ik hoef niet elke mening te respecteren! Ik moet veeleer duidelijk afstand nemen van onaanvaardbare meningen en verklaren waarom ze niet te respecteren vallen.”
Met een politieke correctheid die inmiddels averechts werkt, heeft het beleid een put voor zichzelf gegraven. Geveinsd beleefd blijven tegenover de dommen is niet aan Kastner besteed, want dat komt voor haar neer op valse tolerantie. Pak je moed bijeen, doe je mond open en zeg waar het op staat.
Laat ons de dommen niet onderschatten, raadt Kastner ons tenslotte aan, want dat zou pas dom zijn. Verder heeft ze geen oplossingen. Domheid hoort nu eenmaal tot de Conditio Humana.
Johan Jacobs
Meer van Johan Jacobs
Kastner zegt haar boek geschreven te hebben naar aanleiding van 50 jaar confrontatie met domheid. De coronacrisis was enkel de katalysator. Midden in de coronapandemie kwam er een rondschrijven van de beheerraad toe in het Academische Ziekenhuis waaraan ze verbonden is. Er stond in dat elke mening moet worden gerespecteerd. Kastner verslikte zich in haar koffie. “Nee, zeker niet!” meende ze. Als je er abstract over nadenkt, betekent dit dat je elke racist, elke nationaalsocialist enzovoort zou moeten respecteren. “Ik hoef niet elke mening te respecteren! Ik moet veeleer duidelijk afstand nemen van onaanvaardbare meningen en verklaren waarom ze niet te respecteren vallen.”
Met een politieke correctheid die inmiddels averechts werkt, heeft het beleid een put voor zichzelf gegraven. Geveinsd beleefd blijven tegenover de dommen is niet aan Kastner besteed, want dat komt voor haar neer op valse tolerantie. Pak je moed bijeen, doe je mond open en zeg waar het op staat.
Laat ons de dommen niet onderschatten, raadt Kastner ons tenslotte aan, want dat zou pas dom zijn. Verder heeft ze geen oplossingen. Domheid hoort nu eenmaal tot de Conditio Humana.
Johan Jacobs
