Vanwaar komt dit onbehagen? De rechterlijke macht, het Recht, heeft nochtans 'recht' gesproken in deze zaak zoals persrechter Els De Brauwer, nerveus, rationeel en rechtlijnig kwam uitleggen in het VRT-journaal. Onze trias politica – de scheiding der politieke machten – met als uitloper de rechterlijke macht is een relatief jonge uitvinding die Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu op zijn conto mag schrijven. Daarmee zitten we in de 17de en de 18de eeuw. Het hele systeem, aangevuld met de wetgevende en de uitvoerende macht, is één manier om de menselijke moraliteit – wat voor een gemeenschap aanvaardbaar menselijk gedrag is – in een samenleving te regelen met wetten, het laten naleven van deze wetten en het bestraffen van overtreders. De menselijke moraliteit, daarentegen, is een biologisch en cultureel uitgerijpt systeem, met intuïtieve voor- en afkeuren, dat zo oud is als de mensheid zelf. Mensen voelen wat onrechtvaardig is met affecten zoals woede en walging als ze met onrechtvaardigheid worden geconfronteerd. Het is duidelijk dat op de een of andere manier de uitspraak in de zaak Sanda Dia niet spoort met de grond van de menselijke moraliteit.

Twee triggers komen terug in de reacties in de media en lijken te botsen met twee fundamenten van de menselijke moraliteit: (1) de betrouwbaarheid van de leden van de gemeenschap en (2) het sociaal herstel om de rust in de gemeenschap te laten terugkeren. Het wordt snel duidelijk waarom het gesproken recht als immoreel wordt ervaren. Wat het eerste punt betreft, een blanco strafblad en een stringente journalistieke code plegen een inbreuk op een diep menselijke behoefte om te weten welke leden van de gemeenschap betrouwbaar en niet-betrouwbaar zijn. De gedachte dat het, in het geval van de veroordeelden, gaat om een zelfverklaarde elite die zichzelf de pretentie aanmeet om het land later te zullen leiden, maakt dit moreel dubbel zuur. Het volk heeft toch het recht om te weten wat het moreel 'gewicht' is van zijn leiders? Wat het tweede punt betreft, het sociaal tumult laat duidelijk zien dat het arrest niet bijdraagt tot het herstellen van een sociale kwetsuur. Integendeel, er lijkt eerder een morele wonde opengereten te worden.

Ik zou veel kunnen zeggen over de trias politica en de manier waarop de machten elkaar onvoldoende of voldoende controleren, maar dat ga ik hier niet doen. Het verband tussen de mens en zijn gemeenschap – dat is iets anders dan de abstracte samenleving – lijkt me relevanter in deze kwestie. Als humanist raakt de rol van de elites me méér omdat – net zoals de kloof tussen gesproken recht en menselijke moraliteit niet te groot mag worden, want dat bepaalt de geloofwaardigheid én leefbaarheid van een samenleving – de kloof tussen de elite en de authenticiteit van hun geclaimd leiderschap ook niet te groot mag worden. Een financiële elite is geen morele elite. Dat is volgens mij de kern van de 'zaak Sanda Dia'.

Mijn besluitende mening is de volgende: het is écht geen goed idee om als rechterlijke macht, advocaten, persrechters en academische experten in de media met het moraliserende vingertje naar verontwaardigde burgers en hun vertegenwoordigers te wijzen. Dat is hetzelfde als zeggen dat burgers niet mogen voelen wat ze voelen: zoiets heet gedwongen dissociatie en dat is zeer ongezond. Per slot van rekening zijn moraliteit en gesproken recht twee verschillende zaken.

Het is veel gezonder om, als vertegenwoordiger van de rechterlijke macht, de bewuste elites te motiveren om hun betrouwbaarheid en hun relatie met de gemeenschap te herstellen. Dit veronderstelt twee verschillende zaken waarvan de rechtspraak is vervreemd, maar die binnen een gemeenschap van mensen kunnen worden rechtgetrokken. Ik richt me ten aanzien van de ouders van de veroordeelde Reuzegommers: (1) Motiveer uw zonen om uit de anonimiteit te stappen en hun excuses aan te bieden; (2) Ga in gesprek met de familie van Sanda Dia en vertegenwoordigers van de gemeenschap, vraag wat je kan doen en doe het dan ook! Menselijke moraliteit is geen moraliteit van glazige heiligheid, maar een proces van feilbaarheid en herstel wanneer dit nodig is. Het woord 'vergeving' laat ik even buiten beschouwing. Maar in de feilbaarheid en het herstel zou een financiële elite ook een humanistische morele elite kunnen en zelfs moeten zijn. Dat is een vette niet mis te verstane pedagogische knipoog naar de ouders van de jonge veroordeelde Reuzegommers. Daarmee zou de 'zaak Sanda Dia' kunnen worden gesloten.