21 november 2022
Ook leerlingen en ouders hebben rechten
Het debat over de neutraliteit van het onderwijs laaide in deze krant opnieuw op. Deze keer gaat het er niet over of leerlingen levensbeschouwelijke tekens mogen dragen, het is de levensbeschouwelijke neutraliteit van de leraar die centraal staat. Unisono klinkt het dat het 'hoofddoekenverbod' nu maar eens op de schop moet. Zeker nu we geconfronteerd worden met een nijpend lerarentekort maar toch vooral omdat dat verbod de identiteitsbeleving van moslima's zou fnuiken.
Daarmee raakt de discussie aan de kern van het diversiteitsvraagstuk. Is het binnen een vrije samenleving rechtvaardig om burgers te verbieden in sommige contexten hun diepste overtuiging tot uitdrukking te brengen? De klassieke theorie van de neutraliteit beantwoordt die vraag bevestigend. De geschiedenis leerde dat het, om samen te leven in diversiteit, noodzakelijk is de reikwijdte van de vrijheid te laten afhangen van de maatschappelijke sfeer waarin ze wordt beleefd. Die vrijheid is het grootst in de privésfeer, ze wordt beperkt in de publieke sfeer door democratisch afgesproken normen en ze is zo goed als onbestaande in de overheidssfeer.
Die theorie wordt onder invloed van het multiculturalisme verworpen. De religieuze of culturele overtuiging van mensen wordt zo belangrijk geacht voor hun welbevinden dat haast elke inperking ervan als onrechtvaardig wordt beschouwd. Het idee is dan dat de erkenning van die overtuiging zal bijdragen aan de integratie van minderheden. Gert Naessens, directeur van de lerarenopleiding van Odisee Hogeschool, verwoordde dat als volgt: 'Door de hoofddoek toe te laten, creëren we a sense of belonging: gewaardeerd worden voor wie je bent. Erbij horen in de maatschappij.' (De Standaard 15 november 2022).
_Een tip van de sluier
Dat klinkt inderdaad erg positief, maar het gaat voorbij aan de ambigue betekenis die symbolen kunnen hebben. Zo was het Europees Hof voor de Rechten van de Mens was in de zaak Dahlab versus Zwitserland van mening dat de hoofddoek 'moeilijk met het principe van gendergelijkheid samengaat'. Die uitspraak is voor de huidige discussie niet zonder belang aangezien Lucia Dahlab een lerares was in een lagere school.
Islamitische rolmodellen in het onderwijs kunnen zo beschouwd mogelijk ook een invloed uitoefenen die minder positief is. Ook uit recent wetenschappelijk onderzoek, 'Behind the Veil: the Effect of Banning the Islamic Veil' (2021), blijkt dat de veronderstelde link tussen erkenning en integratie minder sterk is dan sommigen veronderstellen. In Frankrijk is het leerlingen verboden levensbeschouwelijke tekens te dragen, en dat blijkt alvast bevorderlijk geweest te zijn voor hun verdere scholing. Het had ook een positieve invloed op het aantal gemengde huwelijken.
Door de secularisering en de individualisering zijn velen onwetend geworden over levensbeschouwelijke tradities en dus begrijpen ze nog minder op welke manier hun symbolen een negatieve invloed kunnen uitoefenen op de vrijheid van anderen. Zoals ik hier eerder schreef (De Standaard 2 september 2017) tonen zogenaamde religious priming-studies dat dat vrijheidsbelemmerende effect uitgaat van de symbolen zelf. Ongeacht de intentie waarmee ze worden gedragen, dus. Ook in Dahlab versus Zwitserland bevestigde het Hof dat het 'niet zonder meer kan worden ontkend dat het dragen van de hoofddoek een soort "bekerend" effect kan hebben'.
_Zoenende leerlingen
Het ambigue karakter van levensbeschouwelijke symbolen kan twijfel doen rijzen over de loyaliteit van de leerkracht. Ligt die bij het pedagogische project van de school of de eigen levensbeschouwelijke overtuiging? Als een leerkracht onmogelijk afstand kan doen van de voorgeschreven hoofddoek, dan laat die zich mogelijk ook leiden door andere islamitische opvattingen over wat navolging en afkeuring verdient. Een lerares met een hoofddoek berispt twee lesbische leerlingen omdat ze aan het zoenen zijn. Doet ze dat omdat het schoolreglement dat verbiedt of omdat ze homoseksualiteit verwerpelijk vindt? Is het onredelijk van ouders om zich daar vragen over te stellen?
Ondanks de grote aandacht voor de hoofddoek mogen we niet vergeten dat de theorie van de neutraliteit alle symbolen op dezelfde wijze viseert. Daarom is het verkeerd en zelfs verwerpelijk om het te herleiden tot een 'hoofddoekenverbod'. Zo bevestigt men de gevoelens van stigmatisering van moslims. Volkomen terecht herinnert Koen Pelleriaux, de topman van het GO!, ons eraan dat ook een leraar die een T-shirt draagt met de beeltenis van Guevara erop, niet welkom is in het gemeenschapsonderwijs. (De Standaard 17 november)
Studenten die aan de slag willen als leerkracht, moeten zich de vraag stellen of ze op een authentieke manier hun persoonlijke overtuiging kunnen beleven zonder er op een symbolische manier uiting aan te geven. Zij moeten zich realiseren dat het onderwijs tot doel heeft om jongeren te vormen tot autonome volwassenen en dat die symbolen een negatieve impact kunnen hebben. Neutraliteit moet worden beschouwd als een uiting van intercultureel respect voor de vrijheid van leerlingen en hun ouders. Ook zij hebben rechten maar worden in deze discussie al te makkelijk over het hoofd gezien.
(Tekst oorspronkelijk gepubliceerd in De Standaard, 18 november 2022. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van Jurgen Slembrouck