19 maart 2024
In memoriam Frans de Waal (1948-2024)
Ik schrok toen ik hoorde dat bioloog Frans de Waal was overleden. Ik heb hem nooit ontmoet of gesproken, maar sinds 2018 hebben we wel een aantal keren met elkaar gemaild. Dat waren van zijn kant zonder uitzondering korte, zakelijke mededelingen. Hij was een drukbezet man en ik stelde het dan ook zeer op prijs, dat hij bereid was om mee te werken aan twee van de drie boeken die ik de afgelopen jaren mocht samenstellen: 'De getemde mens. Waar komt (volgens u) onze moraal vandaan' (2021) en 'Het gender-experiment. Hoe maakbaar is onze identiteit als M/V/X?' (2024).
Frans de Waal
Frans de Waal werd in 1948 in 's-Hertogenbosch geboren. Hij studeerde biologie en is wereldwijd bekend geworden door zijn onderzoek naar het gedrag van primaten. Nadat hij van 1975 tot 1981 onderzoek had gedaan in de chimpanseekolonie in Burgers' Zoo in Arnhem, vertrok hij naar de Verenigde Staten, waar hij zou blijven wonen en werken. In 2007 riep het tijdschrift Time hem uit tot een van de honderd meest invloedrijke personen (wetenschappers, kunstenaars, politici enz.)
Op 15 april 2020 vroeg ik hem of hij een stuk voor De getemde mens wilde schrijven over de herkomst van onze moraal.
Frans de Waal
De Waal woonde toen al een kleine veertig jaar in de Verenigde Staten en schreef in het Engels. Ik liet hem weten dat hij zijn bijdrage zowel in het Engels als het Nederlands mocht schrijven.
Frans de Waal
Ik mailde wat aanvullende informatie over de deadline.
Frans de Waal
Ter voorbereiding van De getemde mens kocht ik vele boeken, waaronder een aantal die Frans de Waal had geschreven. Mijn favoriete boek was, en is nog altijd, zijn in 1996 gepubliceerde Van nature goed. Over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren waarin hij de oorsprong van onze moraal vanuit biologisch perspectief benaderde.
Als eerbetoon aan Frans de Waal tien citaten uit dit boek:
- 'Gezien de wereldwijde verspreiding van morele systemen, moet de neiging om zulke systemen te ontwikkelen een wezenlijk onderdeel uitmaken van de menselijke natuur.' [p.11]
- 'De menselijke geschiedenis verschaft ons meer dan voldoende bewijs voor het feit dat morele principes zijn gericht op de eigen groep, en slechts aarzelend (en nooit objectief) op de buitenwereld worden toegepast.' [p.41]
- 'In een morele gemeenschap doet het er niet alleen toe wat ik jou aandoe en wat jij mij aandoet, maar ook wat anderen van onze handelingen vinden.' [p.45]
- 'Morele gevoelens komen eerst, en pas daarna komen de morele principes.' [p.105]
- 'Respect voor regels en normen kan zich alleen ontwikkelen als de meningen en reacties van anderen er iets toe doen. Zo is de angst voor straf belangrijk maar niet alles bepalend. Wat óók telt is de wens bij een groep te horen.' [p.111]
- 'Het verlangen aan anderen een bepaald gedrag op te leggen is zo'n tijdloze en universele eigenschap van onze soort dat het waarschijnlijk evenals geslachtsdrift, moederinstinct en de wil om te overleven deel uitmaakt van onze biologische erfenis.' [p.118]
- 'Misschien is het onderscheid tussen acceptabel en onacceptabel gedrag een eerste stap in de richting van begrippen als goed en kwaad.' [p.125]
- 'Verontwaardiging ontstaat uit een gevoel van onrechtvaardigheid, en maakt als zodanig deel uit van de emotionele fundering van de menselijke moraliteit.' [p.186]
- 'Sociale dieren zijn geselecteerd op het onderdrukken van activiteiten die de groepsharmonie zouden kunnen verstoren, en op het streven naar een optimaal evenwicht tussen het vreedzaam naast elkaar leven en het najagen van persoonlijke voordelen.' [p.239]
- 'Onze moraal is net zo stevig verankerd in onze neurobiologie als al het andere wat we doen of zijn. Eerlijkheid, schuldgevoel en het afwegen van ethische dilemma's, die ooit werden gezien als zuiver geestelijke zaken, zijn terug te voeren op specifieke gebieden in onze hersenen. Het zou ons daarom niet moeten verbazen wanneer we parallellen bij dieren vinden. Het menselijk brein is een product van de evolutie. Ondanks zijn grotere volume en grotere complexiteit is het in essentie gelijk aan het centrale zenuwstelsel van andere zoogdieren.' [p.251]
Frans de Waal was een wetenschapper die het belangrijk vond om het grote publiek inzicht te geven in de wetenschappelijke ontwikkelingen op zijn vakgebied. Hij bleef erop wijzen dat mensen minder uniek zijn dan zij denken en niet zo heel veel verschillen van onze naaste verwanten, de chimpansees en bonobo's. Zijn boek Chimpansee-politiek. Macht en seks bij mensapen (1982), dat gebaseerd was op zijn onderzoek in Burgers' Zoo, stond in 1995 op het lijstje met aanbevolen literatuur dat de Amerikaanse Republikeinse politicus Newt Gingrich aan nieuwe politici gaf. En met de snel naderende presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten raad ik iedereen die Donald J. Trump wil begrijpen aan om dit boek te lezen of te herlezen.
Meer van Martin Harlaar