23 mei 2025
Schaamteloos schudden
Over 'Shaking Shame' van Melyn Chow
Een dag voor de voorstelling Shaking Shame in theater Kikker in Utrecht krijg ik de mededeling dat het verboden is om foto's te nemen. Dat je niet mag fotograferen is tegenwoordig standaard, maar dat bij binnenkomst de camera van je telefoon wordt afgeplakt, is nieuw. Maar goed, onlangs kreeg ik oordoppen bij binnenkomst. Soms wordt gewaarschuwd dat de voorstelling expliciete of stroboscopische beelden bevat. Bij de voorstelling Shaking Shame geen waarschuwing, maar alleen een verbod, afgedwongen door het afplakken van de camera van de mobiele telefoon. Het is best omslachtig om dat bij alle bezoekers te doen en er stond dan ook een lange rij bij binnenkomst. Toen ik eindelijk de zaal binnentrad, was de voorstelling al begonnen. Voor het publiek waren er geen comfortabele stoelen, dat moest het podium delen met de dansers. Op de speelvloer lag een rechthoekige spiegelvloer, waar omheen bezoekers kon zitten, staan of lopen.
In mijn boek Denken in het donker (2022) geef ik een opsomming van waar avant-gardetheater aan te herkennen is. In die zin is avant-garde net zo voorspelbaar geworden als klassiek ballet. Dus: geen gordijnen, alles gebeurt op het toneel, veel naakt, geen prettige muziek, maar wel vreemd geluid, onduidelijk wanneer het stuk ten einde is, doorbreking van de vierde wand (de dansers bewegen zich tussen het publiek door), de dansers hebben niet allemaal het fysiek van professionele dansers, het is ongemakkelijk en vreemd.
De voorstelling Shaking Shame is gemaakt door de Singaporese choreografe en performer Melyn Chow die, nadat ze in Nederland is afgestudeerd op Mime, verbonden is aan Frascati Producties. De acteurs schudden in deze voostelling letterlijk en op directe wijze hun schaamte af. De dansers hebben daarbij oogcontact met het publiek. Normaal gesproken zit het publiek anoniem in het donker en kun je vrij kijken, maar wanneer je oogcontact hebt, wordt kijken plotseling ongemakkelijk. De schaamte komt bij de toeschouwer binnen. Voor hen is het afschudden van hun schaamte echter secundair: we hebben geleerd dat het niet netjes is om naar naakte mensen te staren en al helemaal niet naar hun kruis. Niet staren, niet gluren zijn etiquetteregels van de naaktrecreatie. Maar bij deze voorstelling is het onmogelijk om niet naar de 'geheime delen' te kijken. De acteurs doen juist alle moeite om in hun kruis en kont te laten kijken. Je kunt de dansers namelijk van alle kanten bekijken. En dus ook kijken naar de beharing en ontharing. Geen van de dansers heeft okselhaar. De vrouwen hebben geschoren benen. De mannen een geschoren scrotum. De vrouwen hebben een zo te zien natuurlijke bos schaamhaar – iets wat op het internet een pornografische niche is.
Doorgaans wordt pornografie bekeken door een solo toeschouwer die er een masturbatieact aan verbindt. Dat maakt dat pornografie en peepshow aan elkaar gelijk zijn. Een peepshow is live pornografie. Maar bij een voorstelling in een theater waarbij het publiek geacht wordt kuis te kijken, is dat anders. Shaking Shame brengt lichamen zoals die doorgaans in pornografie worden getoond, in de setting van een theaterzaal met publiek. De scènes met dezelfde pose duren lang. Er is een scene waarbij de dansers minutenlang stilstaan en ik me afvroeg of dit het slot was en er gewacht werd op applaus. De shame betreft de naaktheid: het aan alle kanten tonen van het lichaam, maar het gaat niet over seksualiteit. Er was geen erectie of masturbatie. De dans bestond grotendeels uit het schudden van het lichaam in allerlei verschillende houdingen. Soms met geluid en muziek: voortdurend onaangenaam om naar te kijken. Bij de downward-facing dog – de yogapose met handen op de grond en kont in de lucht – schudden dansers bijvoorbeeld met hun billen (dat laatste hoort er bij de yoga niet bij).
Omdat het publiek zich rond de speelvloer bevond, kon ik de andere toeschouwers zien. In een theateropstelling zie je hooguit het silhouet van het hoofd van de persoon voor je (daarom zit ik graag op de eerste rij want dan zit er niemand voor je). Opvallend was dat iedereen zat, behalve een stuk of zes mannen van middelbare leeftijd. Misschien dat deze mannen te stijf zijn om zonder kussen of matje op de grond te gaan zitten, maar het zou ook kunnen dat deze mannen speciaal voor het bloot naar het theater zijn gekomen. Waarom ze bleven staan is een raadsel. De vraag is dan: waarom zijn zij hier? Voor erotisch naakt is er in Amsterdam meer vertier en op internet zijn bloot en seksualiteit vrij voorhanden. In het publiek herkende ik enkele mensen van de naaktperformance bij de Nacht van de Filosofie waarvan ik de mederegisseur was. Ik gaf daar een voordracht over filosofie van bloot en daarna volgde, onaangekondigd voor het publiek, een performance met dertig naakte mensen.
Is deze voorstelling pornografisch? Ik kijk er de definitie in Van Dale op na: 'het afbeelden, uitbeelden van seksuele handelingen'. In de voorstelling waren er nauwelijks seksuele handelingen. Je zou kunnen zeggen dat er grotesk wat werd gedroogneukt, maar er waren geen seksuele handelingen. Niet pornografisch dus. Van Dale geeft verder: 'film of voorstelling waarin opzettelijk seksuele handelingen zijn weergegeven om de seksualiteit van de toeschouwer te prikkelen'. Hier komt een nieuwe element in, het seksueel opwinden van de toeschouwer. De hele opzet van de voorstelling met fel licht en waarbij het publiek elkaar kan zien en de manier waarop er werd bewogen (geldt dit nog als dans?) maakte dat dit niet opzettelijke seksueel prikkelend was. Zelfs wanneer de acteurs met wijd gespreide benen zich in het kruis lieten kijken, was dat weinig zinnenprikkelend. Meer een anatomische les dan een peepshow. Interessant is trouwens dat het in Van Dale bij de definitie van pornografie gaat om seksualiteit en niet om bloot. Toch zullen mensen, vooral diegenen die de voorstelling niet gezien hebben, deze voorstelling met vijf blote acteurs die hun genitaliën aan het publiek tonen, al gauw als pornografisch bestempelen.
In avant-gardetheater is naakt eerder regel dan uitzondering. Ik heb al heel wat taboedoorbrekende avant-gardevoorstellingen gezien waarbij de voorstellingen van Florentina Holzinger eruit springen. Shaking Shame past in de traditie van taboedoorbrekende voorstellingen. De vraag is: hoe vaak kun je het taboe op naakt doorbreken? En: is een voorstelling waarbij het doorbreken van een taboe centraal staat, geslaagd als het publiek hier geen problemen mee heeft? Hoe zou het publiek reageren als het zou gaan om scholieren of religieuze mensen? Hoe zou een zaal vol moslims hier op reageren? Chow schrijft: 'Ik wil mijn werk op een dag terugbrengen naar Singapore. Hoe zal het publiek daar reageren? Censuur maakt deel uit van de dagelijkse gang van zaken. Het is geen vrij, open land.'
In The Guardian lees ik over BM boys, oftewel blackmail boys, jongens in Afrika die grof geld verdienen met sextortion: het afpersen van met name Amerikaanse jongeren die zij naaktfoto's hebben afgetroggeld. De BM boys doen zich voor als iemand anders en sturen zelf naaktfoto's op die zij van internet hebben geplukt, zoals van OnlyFans, met als doel hun slachtoffer naaktfoto's te ontfutselen. Als er eenmaal naaktfoto's zijn dan begint het afpersen omdat er gedreigd wordt de naaktfoto's in de vriendenkring van het slachtoffer te verspreiden. Veel slachtoffers schrikken hier zo van dat ze bereid zijn geld te betalen om dat te voorkomen. De afpersing heeft een enorme emotionele impact en er zijn gevallen bekend van zelfmoord onder de slachtoffers. Seksueel experimenteren hoort bij de ontwikkeling van jongeren en sexting is tegenwoordig alomtegenwoordig. Dit is een publiek geheim. Veel mensen doen het, maar het is privé en het delen van andermans foto's is een grove schending van de privacy. Als mensen minder schaamte zouden hebben voor hun naaktheid en seksualiteit dan zou dit veel minder emotionele schade opleveren.
Zou het bezoeken van een voorstelling als Shaking Shame jongeren helpen met het besef dat we onder onze kleren allemaal naakt zijn en dat lichamen verschillen? Dat er niks is om je over te schamen? Dat mensen hun schouders ophalen als er naaktfoto's van vrienden en bekenden opduiken? In een tijd dat liberale waarden wereldwijd onder druk staan vroeg ik me af: zou deze voorstelling ook mogelijk zijn als extreemrechts aan de macht komt? Extreemrechts is geobsedeerd door de seksuele revolutie als begin van morele verloedering en is tegen veel avant-gardekunst. Ik kijk nu met nostalgie naar deze voorstelling en vrees dat deze tijd een korte opleving van vrijheid is, zoals Weimar dat enkele decennia was voor de grote onderdrukking begon.
De voorstelling eindigt ermee dat de dansers over de door zweet gladde vloeren glijden, als op een vrolijk feestje in de sneeuw. Ik zou zelf wel naakt durven dansen tussen andere naakte mensen, maar deze voorstelling zou voor mij toch een station te ver zijn. De (katholieke) lichaamsschaamte zit diep in mij verankerd. Ik vond het niet erg dat de voorstelling voorbij was. Ongemakkelijk om naar te kijken en behalve bloot was er maar weinig te zien. Maar er was wel veel om over na te denken: over taboes, over fatsoenlijk met elkaar omgaan, over het respecteren van elkaars privacy, over vrijheid en over een open samenleving.
Meer van Floris van den Berg