3 mei 2021
Het humanisme van Jules Schelvis (1921-2016)
Jules Schelvis werd geboren op 7 januari 1921 als tweede kind van joodse ouders die de godsdienst hadden afgezworen en als humanist door het leven gingen. Hoewel zij niets aan het geloof deden, bleven zij hun hele leven niettemin joods. Het was blijkbaar niet iets dat je zomaar van je af kon werpen. En ook al speelde religie bij de familie Schelvis geen enkele rol, toch waren er joodse tradities waar zij aan vasthielden. Denk hierbij aan de jongensbesnijdenis of het eten van matses tijdens Pesach. Een bezoek aan de synagoge zat er evenwel nooit in. Volkomen ongodsdienstig dus, maar toch onlosmakelijk verbonden met het jodendom.
Dat het joods zijn niet zomaar iets was dat je van je af kon werpen, werd op een pijnlijke manier duidelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. In mei 1943 werd Jules Schelvis samen met zijn vrouw Rachel en haar familie tijdens een razzia in Amsterdam opgepakt. Via Westerbork werden zij naar Sobibor gedeporteerd. Op een groep van 81 mannen na, werd het gehele transport van 3006 mensen vergast.
Jules Schelvis stond zelf eigenlijk al met één been in de gaskamer. Nadat de vrouwen in het kamp van de mannen gescheiden waren, werden 80 mannen geselecteerd om elders werkzaamheden te verrichten. Schelvis behoorde aanvankelijk niet tot deze groep, maar in zijn beste Duits vroeg hij aan de SS-man die erover ging of hij er toch bij mocht. Hij kon toen niet vermoeden dat het besluit van de officier er een tussen leven en dood was.
Hier begon voor Jules Schelvis twee jaar vreselijke ellende in verschillende concentratiekampen, waar hij vele keren net door het oog van de naald wist te kruipen, tot aan zijn bevrijding door het Franse leger op 8 april 1945. Zo heeft zijn beroep als drukker eens zijn leven gered, maar in geen enkel kamp heeft hij zijn vak mogen uitoefenen.
De kampen die Jules Schelvis moest ondergaan: Sobibor, Dorohucza, Lublin, Radom, Tomaszow, Auschwitz, Unterriexingen en Vaihingen an der Enz. De verschrikkingen die hij daar meemaakte, beschrijft hij in zijn boek Binnen de poorten. Twee jaar Duitse concentratiekampen: 1943-1945.
_Met de klas naar Amsterdam
Ik wil kort uitleggen hoe ik zelf met Jules Schelvis bekend raakte. Het was in de vijfde klas van de middelbare school. We moesten voor het vak geschiedenis een werkstuk maken. De bedoeling was om een vergelijking te maken tussen de Shoah en een genocide van na de Tweede Wereldoorlog. De opdracht was onderdeel van een project waaraan verschillende Nederlandse scholen een bijdrage leverden. De bijdrage van onze leerkracht werd als beste uitgekozen. We mochten daarom met de klas naar Amsterdam om de prijs in ontvangst te nemen. Voor de gelegenheid zetelden we samen met een klas van een andere school in een leslokaal van de Universiteit van Amsterdam, waar we luisterden naar het levensverhaal van holocaustoverlevende Jules Schelvis.
Het verhaal dat Jules Schelvis vertelde, maakte een diepe indruk op mij en is me altijd bijgebleven. Er zijn twee momenten van die bewuste dag die ik me direct voor de geest kan halen. Eén daarvan gaat over het begin van Schelvis' levensverhaal. Ik kan mij nog goed herinneren wat hij zei over de begindagen van de Duitse bezetting in Nederland. Het ging over een van de eerste anti-Joodse wetten, namelijk het verbod op ritueel slachten. 'Ik maakte mij hier geen zorgen over, want mijn ouders waren humanisten', vertelde hij. Dat het daar niet bij bleef en dat levensovertuiging geen rol speelde, zou gaandeweg blijken. Het leven werd de Nederlandse joden steeds moeilijker gemaakt.
Een ander moment was zeer pijnlijk. Het werd teweeggebracht door een dame in de zaal, tijdens de vragenronde vroeg zij: 'Wat is er met uw eerste vrouw gebeurd?'. De dame had blijkbaar niet erg goed geluisterd. Schelvis barstte in tranen uit om te zeggen: 'Ze hebben haar vermoord!'
_Er reed een trein naar Sobibor
In 2015 kwam Jules Schelvis op televisie om nog één keer zijn verhaal te vertellen, hij was toen al 94 jaar en vond het tijd dat iemand anders het stokje zou overnemen. De uitzending had dezelfde titel als zijn laatste boek Er reed een trein naar Sobibor en werd opgenomen in het Vredespaleis in Den Haag. Onder afwisseling van klassieke muziekstukken, opgevoerd door het Nationaal Symfonisch Orkest, vertelde Jules Schelvis zijn verhaal. Zijn opvoeding kwam hierbij ook nog even aan bod: 'Ondanks dat wij van joodse afkomst waren, hebben mijn ouders voor het humanisme gekozen'.
Muziek was heel belangrijk in de kampen. Jules was net als zijn boezemvriend Leo de Vries een groot liefhebber van klassieke muziek. Zij hadden in de kampen veel steun aan elkaar. Ondanks alle ellende was er nog weleens tijd om elkaars muziekkennis te testen. De één neuriede dan bijvoorbeeld een stukje muziek, waarop de ander dan moest raden welke componist het was. Jules Schelvis en Leo de Vries hebben al die tijd samen opgetrokken. Door de meerderheid van Poolse joden werden zij met nog een andere Nederlander, Joop Wins, aangeduid als 'die drei HollÓ“nder'. Zij stonden bekend om hun betrouwbaarheid en collegialiteit. Helaas kwam voor Leo de bevrijding te laat. Het boek Binnen de poorten is aan hem opgedragen en bevat de volgende ontroerende passage: 'Leo de Vries is een paar dagen, nadat hij uit Unterriexingen op transport werd gesteld, in Kochendorf aan uitputting gestorven. Zijn nagedachtenis zal in de voornaam van mijn zoon blijven voortbestaan.'
_Vertrouwen in de mensheid
Tussen 2009 en 2011 vond het proces plaats tegen de Oekraïense kampbewaker in Sobibor, John Ivan Demjanjuk. Tijdens dat proces was Jules Schelvis medeaanklager. Zijn oordeel luidde dat de inmiddels hoogbejaarde man weliswaar veroordeeld diende te worden, maar geen extra straf diende te krijgen. Dit deed hij naar eigen zeggen uit respect voor zijn humanistische ouders. Waarheid en gerechtigheid over Sobibor vond hij veel belangrijker dan hoe het Demjanjuk na het proces zou vergaan.
Tijdens een interview met Vrij Nederland uit 2011 gaf Jules Schelvis aan dat hij ondanks alles vertrouwen in de mensheid heeft behouden. Op de vraag hoe dat kon, moest hij toegeven dat hij daar zelf ook een beetje verbaasd over was. Hij voegde eraan toe dat het wellicht met zijn karakter en opvoeding te maken had: 'Ik ben in de traditie van het humanisme groot geworden, hier in dit leven moet je het maken en dat heb ik geprobeerd te doen'.
Voor wie meer wil lezen:
Meer van Valentino van den Berge
- Kleijwegt, Margalith. "Jules Schelvis: Ik heb vertrouwen in de mensheid gehouden." 1 december 2011. Vrij Nederland.
- Schelvis, Jules. Binnen de poorten: Twee jaar Duitse concentratiekampen, 1943-1945. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1989.
- Schelvis, Jules. Een jeugd in Amsterdam: Herinneringen van een overlevende van Sobibor. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 2016.
- www.sobibor.org