1 maart 2022
Rusland-Oekraïne: pesten op wereldniveau
Net tijdens de Vlaamse Week tegen Pesten viel Poetin Oekraïne binnen, wat we als pesten tot de zevende macht kunnen beschrijven. Dat was een beetje van het goede te veel als je als leerkracht zedenleer er een punt van maakt om op de actualiteit in te gaan. Of misschien net niet? Wat als het een het ander kan verduidelijken: de speelplaats als metafoor voor het internationale toneel en Poetin als de gedoodverfde pestkop? Of is het toch complexer dan dat? Tegen het einde van de les kreeg ik van mijn leerlingen van het derde middelbaar een mooie plattegrond van onze speelplaats met daarop alle actoren van het Russisch-Oekraïense conflict. Wat bleek de missing link te zijn tussen oorlog en pesten? Kliekjes.
Zoals men van een goede leerkracht verwacht, probeerde ik wat duiding en historische context mee te geven. Ik begon mijn verhaal met de Koude Oorlog: de oorlog die geen echte oorlog was omdat er na de Tweede Wereldoorlog twee kliekjes op de globale speelplaats waren verschenen. Ze hielden elkaar in evenwicht. De kliekjes hadden ook een naam. Die van de NAVO (of het Westen) in de ene hoek: de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie. Aan de andere kant van de speelplaats die van de USSR: de Unie der Socialistische Sovjetrepublieken. Geen ronkende namen, maar goed. Elk kliekje had zijn eigen territorium, duidelijk afgebakend, al waren er hier en daar jammer genoeg wat schermutselingen met onschuldige schoolgangers – denk aan Korea of Vietnam – die niets te maken hadden met de vete tussen de twee kliekjes, maar toch in de klappen deelden.
Algauw kwam het besef dat we nog wat verder in de tijd konden terugkijken. Zoals naar de Eerste Wereldoorlog. Ook hier speelde kliekvorming een belangrijke rol, alleen noemde men dat toen nogal formeel 'bondgenootschappen'. De logica is bekend: de vijand van mijn vijand wordt mijn vriend, en voordat men het wist, had iedereen met iedereen ruzie, en dat vier jaar lang. Ook hier speelden de kliekjes een belangrijke rol: als je weet dat je sterke vrienden kan optrommelen als het erop aankomt, dan laat men zich al eens sneller verleiden tot een akkefietje, ook al mondde dit dan wel uit in een regelrechte vechtpartij waar de ganse school van stond te daveren.
Maar terug naar Rusland-Oekraïne en het einde van de Koude Oorlog. We treden niet te veel in detail, maar in 1991 werd de USSR-kliek ontbonden en werd Rusland van school gestuurd. Dat was niet minder dan een vernedering. Maar zoals te verwachten was, heerste er een uitbundige feeststemming op de speelplaats: de NAVO (of het Westen) bleef als enige kliek over en er heerste vrede op de speelplaats. Een opgeluchte leerkracht geschiedenis – zijn naam was Francis Fukuyama – sprak zelfs van het einde van de geschiedenis (wat een rare uitspraak is voor een leerkracht geschiedenis).
Maar ook een leerkracht geschiedenis kan zich vergissen. Sinds 2000 zit het kleine broertje van de USSR – Rusland onder leiding van Poetin – terug op school. Poetin is de vernedering van 1991 niet vergeten. En de pesterijen van de NAVO-kliek – namelijk het afsnoepen van Polen, Hongarije, Tsjechië, Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië – zijn hem ook een doorn in het oog. Hij voelt zich bedreigd. Maar ook hier een ijzeren logica: pesten draait om macht, en de beste strategie om niet gepest te worden, is zelf beginnen pesten. Het spel zat dus snel weer op de wagen, en in 2014 begint ook Poetin opnieuw met pesten. Slachtoffer van dienst is Oekraïne dat de Krim moet afstaan.
Ondertussen trad er binnen de NAVO-kliek een subkliekje wat meer op de voorgrond: de EU. Die waren eerder voorstander van 'soft power': met peace, love and understanding kom je al heel ver, was hun motto, en indien niet, dan speel je beter op de portemonnee. Je zorgt dat het lunchbroodje van de pester in de vuilbak verdwijnt, en je geeft af en toe eens een Chokotoff aan de gepeste. De economische sancties van de EU zijn het equivalent van het afgepakte lunchbroodje. Het opsturen van helmen, kogelvrije vesten en tweeduizend geweren is dan weer de spreekwoordelijke Chokotoff die België aan Oekraïne schenkt.
Het maakt vooral duidelijk wat we al lang weten bij pesterijen: het pesten gaat voort omdat een grote groep omstaanders de andere kant uit kijkt. De laatste dagen lijkt de EU meer en meer te beseffen dat de andere kant uit kijken geen optie meer is, maar het was beter geweest indien de EU veel vroeger tot dat besef gekomen was. Daarenboven: omstaanders moeten een heel duidelijk signaal geven dat pesten niet oké is, wat dan weer de vraag oproept over de noodzaak van een Europees leger. Anders gezegd: kan je als omstaander een krachtig signaal geven zonder een stok achter de deur?
De cynische conclusie die je kan trekken, is dat we de dag van vandaag nog altijd opgescheept zitten met volwassen pubers – men noemt ze ook wel eens wereldleiders – die het niet kunnen laten om te (bek)vechten en te pesten, en de speelplaats op die manier voor iedereen onveilig maken. Maar voor alle duidelijkheid: zo'n cynisme heb ik niet verkondigd in de klas. We kwamen eerder tot de verrassende conclusie dat er maar één oplossing is: we moeten af van die rivaliserende kliekjes.
Anders gezegd: het pesten op wereldniveau zal maar ophouden als iedereen zich veilig voelt, en dat kan alleen als iedereen tot dezelfde kliek behoort. In die zin hebben de realisten in internationale politiek gelijk: zolang er geen overkoepelend gezag is, geldt het recht van de sterkste kliek. Net zoals er op onze ingebeelde speelplaats van daarnet geen toezicht was, is er op wereldniveau geen autoriteit die de bestaande kliekjes – de NAVO, de EU, Poetin en zijn vrienden … – erkent en erop terugvalt als er conflicten dreigen. Immanuel Kant had in 1795 dus gelijk toen hij zijn boekje over de eeuwige vrede schreef: als je die wil bereiken, heb je een Volkenbond nodig waarin alle mensen en alle staten vertegenwoordigd zijn. Zo ontstaan er geen kliekjes meer die elkaar kunnen afdreigen. Jammer genoeg moeten we vaststellen dat de Verenigde Naties – het hedendaagse equivalent van Kants Volkenbond – te weinig slagkracht heeft om een rol van betekenis te spelen in het huidige conflict. En toch is dat de enige duurzame oplossing: één speelplaats, één kliek, punt.
Meer van Thomas Vervisch