17 augustus 2022
Vooruitgang: pessimisten vs. optimisten
Steven Pinkers 'Verlichting nu' ('Enlightenment Now', 2019) is nog maar eens een boek dat zijn inspiratie hoofdzakelijk vindt in de rijkere landen in het algemeen en de USA in het bijzonder. Het hemd is dan onvermijdelijk nader dan de rok. Misschien is dit voor sommigen ietwat kort door de bocht, maar wat het boek duidelijk illustreert is dat de zogenaamde vooruitgangsoptimisten de statistieken gebruiken om naar het verleden te kijken: kijk toch eens van hoever we, het 'rijke' kwart van de wereldbevolking dus, al gekomen zijn … , laten we dus zo verder doen.
De zogenaamde pessimisten gebruiken dezelfde statistieken om naar de toekomst te kijken: kijk toch eens hoe ver we nog moeten gaan voor die andere drie vierden … , zo kunnen we dus niet verder doen. Hoofdstuk na hoofdstuk zet Pinker de vorderingen die een flink aantal mensen gemaakt hebben, met name op het gebied van materiële en sociale welvaart, na en door 'de Verlichting' uitgebreid in de etalage. Er is niemand die dat ontkent maar de daarvoor nodige groei heeft in feite vooral een fijne, weze het gestadig groeiende bovenlaag bediend, lokaal en mondiaal. In de eerste plaats: wij dus. De zogenaamde 'Grote Convergentie' is niet te bereiken voor de hele wereldbevolking a fortiori indien de consumptie van de rijke delen blijft groeien. En hoe is het gesteld met onze verwachtingen over mensenrechten, vrede en veiligheid sinds februari 2022?
De optimisten ontkennen geenszins de ontstane problemen op het gebied van milieu en klimaat. Het is dan ook volstrekt onmogelijk, oneerlijk zelfs, vandaag nog aan economische groei te denken los van de meest urgente bedreiging, de klimaatverandering en, om bij één actueel voorbeeld te blijven, de daarmee verbonden zoetwaterschaarste. Hun oplossing is vooral nog méér groei waarvan de negatieve effecten overwonnen zullen worden door, vooralsnog zeer speculatieve, nieuwe technologieën. Die zullen ook de aardse natuurlijke hulpbronnen quasi eindeloos uitrekbaar maken. Over schaarste hoeven we ons dus niet te bekommeren.
Groei leidt in eerste instantie tot meer ongelijkheid. En dat effect kan héél lang duren zonder forse en lang aangehouden zogenaamde flankerende maatregelen. Het is waar dat vele miljoenen sinds kort niet meer 'absoluut arm' zouden zijn omdat ze nu over méér dan 1,9 USD per dag zouden beschikken. Dat is, welgeteld, 1 (één) percent van het gemiddeld bbp per Belg vandaag. Die hebben, helaas, dus nog wel een tijdje te gaan om ons consumptieniveau in te halen, zelfs als de middelen daartoe voorhanden zouden zijn.
De optimisten ontkennen geenszins de ontstane problemen op het gebied van milieu en klimaat. Het is dan ook volstrekt onmogelijk, oneerlijk zelfs, vandaag nog aan economische groei te denken los van de meest urgente bedreiging, de klimaatverandering en, om bij één actueel voorbeeld te blijven, de daarmee verbonden zoetwaterschaarste. Hun oplossing is vooral nog méér groei waarvan de negatieve effecten overwonnen zullen worden door, vooralsnog zeer speculatieve, nieuwe technologieën. Die zullen ook de aardse natuurlijke hulpbronnen quasi eindeloos uitrekbaar maken. Over schaarste hoeven we ons dus niet te bekommeren.
Groei leidt in eerste instantie tot meer ongelijkheid. En dat effect kan héél lang duren zonder forse en lang aangehouden zogenaamde flankerende maatregelen. Het is waar dat vele miljoenen sinds kort niet meer 'absoluut arm' zouden zijn omdat ze nu over méér dan 1,9 USD per dag zouden beschikken. Dat is, welgeteld, 1 (één) percent van het gemiddeld bbp per Belg vandaag. Die hebben, helaas, dus nog wel een tijdje te gaan om ons consumptieniveau in te halen, zelfs als de middelen daartoe voorhanden zouden zijn.
Er is zeker reden tot optimisme over wat we nog mogen verwachten van wetenschap en technologie, maar we moeten dan niet als bezetenen blijven investeren in 'big science, big tech', zoals kernenergie en ggo's, die geen oplossingen kunnen zijn wegens onvoldoende opschaalbaar voor de hele wereld. Ze gaan ook steeds weer vergezeld van nieuwe, onvoorziene of doodleuk onder de mat geschoffelde problemen. Het zijn ook sta-in-de-wegs van meer geschikte technologieën die beschikbaar, economisch en sociaal aantrekkelijker zijn maar geringer financieel winstpotentieel bieden en/of te grote omschakelingen van het privégrootkapitaal zouden vereisen. Bovendien leiden zulke technologieën steeds weer tot machtsconcentraties, een tendens die met de komst van het internet kennelijk nog aan snelheid wint.
En dan is er het vooruitzicht dat we van bepaalde grondstoffen hoeveelheden gaan behoeven die tientallen, in sommige gevallen honderden keren groter zijn dan de huidige productie. Dat geldt in elk geval voor uranium, thorium enz. die onmisbaar zijn voor een significante shift naar kernenergie, zoals die technologie vandaag is. Dat is ook net wat Guillaume Pitron in zijn La guerre des métaux rares zo duidelijk aantoont voor de zeldzame aarden. Zij spelen een cruciale rol in de elektrificatie van de economie. De productie hiervan is ook nog eens extreem milieubelastend waardoor die in bijvoorbeeld Europa ondertussen nagenoeg geheel is stilgevallen.
Er is bovendien een groot moreel probleem in de infernale driehoek klimaat-grondstoffen-ontwikkelingslanden. Ik bedoel de economisch 'logische' maar mijns inziens volstrekt immorele situatie dat de rijke landen, zoals ze al 300 jaar doen, zich weer de goedkoopste (dat wil zeggen makkelijkst te ontginnen) voorraden van essentiële grondstoffen eigen zullen maken, China als gedelegeerd fabrikant van de wereld voorop. De ontwikkelingslanden zullen het dan later maar moeten doen met de restjes aan véél hogere prijzen. Dat is precies wat er met de fossiele brandstoffen gebeurd is.
Er is bovendien een groot moreel probleem in de infernale driehoek klimaat-grondstoffen-ontwikkelingslanden. Ik bedoel de economisch 'logische' maar mijns inziens volstrekt immorele situatie dat de rijke landen, zoals ze al 300 jaar doen, zich weer de goedkoopste (dat wil zeggen makkelijkst te ontginnen) voorraden van essentiële grondstoffen eigen zullen maken, China als gedelegeerd fabrikant van de wereld voorop. De ontwikkelingslanden zullen het dan later maar moeten doen met de restjes aan véél hogere prijzen. Dat is precies wat er met de fossiele brandstoffen gebeurd is.
Als we, for the sake of the argument, aannemen dat het technologisch optimisme toch gewettigd zou zijn en dat alle problemen zullen worden overwonnen door wetenschap en techniek, dan nog is er een gigantisch probleem met de timing. Laten we ook eens achteruitkijken. Stoom heeft er een hele eeuw over gedaan om een significante bijdrage te leveren aan het energieverbruik en stond dan nog altijd enkel ten dienste van de opkomende industrie. Elektriciteit heeft er op zijn beurt dan 50 jaar over gedaan om hetzelfde te bereiken en nog veel langer om de gezinnen goed te bedienen, vooral in de meer welvarende delen van de wereld. Ondertussen deed de door allen geliefde vierwieler er ook 50-75 jaar over om de dominante mobiliteitsmodus te worden. De luchtvaart volgde precies hetzelfde traject. Inmiddels hebben we al 60 jaar stroom uit nucleaire installaties. Toch levert deze energiebron vandaag wereldwijd nog altijd maar een paar percent van de verbruikte stroom. Ze is dus volstrekt te verwaarlozen in het totale energieverbruik (dat in hoofdzaak op fossiele brandstoffen draait). En met het internet is het inmiddels ook alweer 30 jaar wachten op die weergaloze productiviteit die ons voor zeker en subiet beloofd werd.
Dat zijn allemaal echte economische en sociale 'paradigm shifts' en stuk voor stuk hebben ze er ellendig lang over gedaan om hun volle effecten op te brengen, goede zowel als kwade. En met de nog halfbakken mirakeloplossingen voor bijvoorbeeld de klimaatverandering zou het er plots helemaal anders aan toe gaan? IPCC studies geven de wereld, en vooral 'ons', nog 10 tot 20 jaar voor tipping points, wellicht onomkeerbaar, gepasseerd zullen zijn … . Ergo?
Dat zijn allemaal echte economische en sociale 'paradigm shifts' en stuk voor stuk hebben ze er ellendig lang over gedaan om hun volle effecten op te brengen, goede zowel als kwade. En met de nog halfbakken mirakeloplossingen voor bijvoorbeeld de klimaatverandering zou het er plots helemaal anders aan toe gaan? IPCC studies geven de wereld, en vooral 'ons', nog 10 tot 20 jaar voor tipping points, wellicht onomkeerbaar, gepasseerd zullen zijn … . Ergo?
Traagheid is geen kenmerk van technologische 'revoluties' alleen maar ook van sociale veranderingen. Denk aan de grote vrijheden, racisme, gender-, xeno- en andere fobieën van dat slag. Eeuwen doen we er al over en in veel gevallen zijn we, met veel vallen en opstaan, op z'n best al ergens onderweg, en alleen nog maar in delen van de wereld. 'De wielen van de rede draaien inderdaad erg langzaam', zoals Pinker schrijft. We leven gewoon in een 'sticky' wereld waar niets fundamenteels echt snel verandert.
Er moet dus hoogdringend ernstig werk gemaakt worden van gedrags- en consumptiewijzigingen. Van Lancker & Otto (Waarom gele hesjes … ) vragen dat de overheden een 'mexican wave' van milieubewust handelen op gang brengen. Dat moet eerst en vooral in het rijke deel van de wereldbevolking gebeuren tegelijk met het wereldwijd (her)verdelen om een algemeen ordentelijk niveau van welvaart en welzijn te bekomen. Dan en alleen dan komt er, misschien, weer ruimte voor groei op grond van ondertussen hopelijk volwassen geworden nieuwe technologieën.
Maar kan dat met het onuitwisbaar ingebakken collectief egoïsme gekoppeld aan het individueel opportunisme van 'de mens'? We getuigen dikwijls van enig altruïsme en ja, we laten soms al eens een unfair profijtje aan ons voorbijgaan. We doen zelfs aan liefdadigheid, hoor! Maar dit gebeurt allemaal toch véél vaker in woorden dan in significante daden. Vandaar de dwingende behoefte aan die 'mexican wave'.
Er moet dus hoogdringend ernstig werk gemaakt worden van gedrags- en consumptiewijzigingen. Van Lancker & Otto (Waarom gele hesjes … ) vragen dat de overheden een 'mexican wave' van milieubewust handelen op gang brengen. Dat moet eerst en vooral in het rijke deel van de wereldbevolking gebeuren tegelijk met het wereldwijd (her)verdelen om een algemeen ordentelijk niveau van welvaart en welzijn te bekomen. Dan en alleen dan komt er, misschien, weer ruimte voor groei op grond van ondertussen hopelijk volwassen geworden nieuwe technologieën.
Maar kan dat met het onuitwisbaar ingebakken collectief egoïsme gekoppeld aan het individueel opportunisme van 'de mens'? We getuigen dikwijls van enig altruïsme en ja, we laten soms al eens een unfair profijtje aan ons voorbijgaan. We doen zelfs aan liefdadigheid, hoor! Maar dit gebeurt allemaal toch véél vaker in woorden dan in significante daden. Vandaar de dwingende behoefte aan die 'mexican wave'.
Deze vaststellingen kunnen alleen maar aanzetten tot minstens een ‘bewarend pessimisme’. Dat en de pijnigende gedachte dat ik er als individu zelf zo héél weinig aan kan verhelpen. Mag er troost zijn bij de klimaatinzet van veel jongeren als springplank(je) naar méér en beter? Of is dat elan ook alweer fataal gefnuikt, en niet per se door corona/COVID en vervangen door knaldrang? En dan moeten we ondertussen alweer rekening houden met ernstige naweeën van de schandalige oorlog in Oekraïne. Ook op het punt van vrede en veiligheid zijn we er dus nog lang niet. Bovendien allemaal koren op de molen van ons onverbeterlijke uitstelgedrag.
Meer van Stefaan Reel