30 november 2022
Liefde als ruimte van gelijkheid
Wie over 'gelijkheid' spreekt, dient ook over 'het verschil' te spreken. Het begrip 'gelijkheid' houdt namelijk het begrip 'verschil' in. Meer zelfs: gelijkheid garandeert het verschil. De liefde is daar een bijzondere illustratie van.
Gelijkheid houdt verschil in. Bijvoorbeeld: wanneer we poneren dat mannen en vrouwen gelijk zijn, dan poneren we tegelijkertijd dat:
a) mannen en vrouwen van elkaar verschillen;
b) die verschillen zullen blijven;
c) de verschillen behouden blijven, of beter: dat de verschillen gegarandeerd zijn.
a) mannen en vrouwen van elkaar verschillen;
b) die verschillen zullen blijven;
c) de verschillen behouden blijven, of beter: dat de verschillen gegarandeerd zijn.
_Irrelevant verschil
Die verschillen kunnen behouden blijven omdat ze, paradoxaal genoeg, geen doorslaggevende rol spelen. Er bestaat namelijk een belangrijker parameter, een parameter die zwaarder doorweegt, die boven 'de man' en 'de vrouw' staat: de mens. Mannen en vrouwen zijn gelijk als mensen.
Dezelfde redenering kunnen we toepassen op de gelijkheid tussen blank en zwart, hetero's en homo's enzovoorts. In die optiek, luidt het ethische en filosofische antwoord op antisemitisme dan ook niet dat joden belangrijker zijn of als jood voorrechten moeten krijgen, maar het omgekeerde: aangezien jood zijn irrelevant is, bestaat er geen reden om te discrimineren.
Dezelfde redenering kunnen we toepassen op de gelijkheid tussen blank en zwart, hetero's en homo's enzovoorts. In die optiek, luidt het ethische en filosofische antwoord op antisemitisme dan ook niet dat joden belangrijker zijn of als jood voorrechten moeten krijgen, maar het omgekeerde: aangezien jood zijn irrelevant is, bestaat er geen reden om te discrimineren.
Kortom: geen gelijkheid zonder verschil, op voorwaarde dat zich boven het verschil een parameter van meer doorslaggevende aard bevindt, een recht of een waarde van hogere orde.
Zo'n doorslaggevende parameter is het burgerschap.
_De republiek
We leven in een maatschappij van individuele rechten, maar die maatschappij neigt er steeds vaker naar om rechten en verschillen te garanderen die alsmaar persoonlijker worden, ja, tot het privédomein behoren, bijv. inzake seksualiteit en gender, het gezin (adoptie), het leven en de dood (euthanasie, abortus). In deze context betekent gelijkheid vooral gelijkheid voor de wet. Zo is een homohuwelijk wettelijk gelijk aan een heterohuwelijk.
De republiek, en vooral de 'république laïque' naar Frans model, is het voorbeeld bij uitstek van gelijkheid voor de wet: alle burgers beschikken over dezelfde rechten (en plichten), ongeacht hun huidskleur, sociale klasse, culturele oorsprong, moedertaal, en bovenal: ongeacht hun levensbeschouwing. Die verschillen worden namelijk overspannen door een parameter, een waarde die meer gewicht in de schaal werpt: de Republiek, een maatschappelijke ordening die in het Spaans treffend wordt gevat met 'convivencia': het samen leven, etymologisch verwant met het Franse 'convive', de disgenoot.
Nochtans kan men mannen of vrouwen, mensen dus, niet verengen tot hun statuut van burger. Een mens dient niet enkel naar gelijkheid te zoeken in de ruimte van de wet. Het leven bestaat uit verschillende ruimtes van gelijkheid en nog zo'n ruimte, een ruimte die zich door niets of niemand laat temmen, is die van de liefde.
_Ontembaar
De ontembare liefde wordt treffend verwoord in het lied 'La Havanaise' uit Bizets Carmen:
'L'amour est un oiseau rebelle
Que nul ne peut apprivoiser,
Et c'est bien en vain qu'on l'appelle,
S'il lui convient de refuser!
L'amour est enfant de Bohème
Il n'a jamais connu de loi.'
Que nul ne peut apprivoiser,
Et c'est bien en vain qu'on l'appelle,
S'il lui convient de refuser!
L'amour est enfant de Bohème
Il n'a jamais connu de loi.'
Heel wat culturen kennen een verhaal van prototypische liefde, een verhaal waarin pure liefde wordt tegengewerkt of verboden door criteria zoals sociale klasse, etnische afkomst, huidskleur, traditie, prestige en cynisme ingegeven door geldelijke of politieke belangen.
Dat is het verhaal van Romeo en Juliet, Tristan en Isolde, Hero en Leander, de twee koningskinderen en andere prototypes die verzinnebeelden dat de verboden liefde van alle tijden is en dus ook van onze tijd.
Dat is het verhaal van Romeo en Juliet, Tristan en Isolde, Hero en Leander, de twee koningskinderen en andere prototypes die verzinnebeelden dat de verboden liefde van alle tijden is en dus ook van onze tijd.
_Instinct
Liefde is inderdaad een ruimte van gelijkheid. De pure en onschuldige liefde troont boven alle andere criteria uit, zij is de liefde die verenigt en overtreft: ras, nationaliteit, taal, overtuiging, huidskleur, sociale klasse en andere origines. De liefde telt namelijk met criteria die niet te tellen vallen, die niet meetellen, omdat men ze niet kan omrekenen naar geld, belang, traditie, macht of andere alibi's en vormen van verdringing. De criteria van de liefde staan buiten het hier en nu. We noemen ze passie, altruïsme, geluk, onstoffelijkheid en niet te vergeten: instinct. Instinct is kennis hors catégorie, aangeboren, niet aan te leren en dus per definitie subversief. Voldoende redenen dus voor de cynici om de liefde-zonder-meer, de liefde-an-sich, de liefde-voor-zich, te kanaliseren, te louteren, te sublimeren, in te blikken.
_The lady and the carpenter
In het lied 'If I Were A Carpenter' van de Amerikaanse singer-songwriter Tim Hardin, vraagt de man zich af of zijn geliefde hem onvoorwaardelijk graag ziet. Hij onderwerpt haar aan een toets met als maatstaf de ongelijkheid bij uitstek: het verschil in sociale rang, een veelvoorkomend argument om liefde te verbieden. Hun verhouding is sociaal in evenwicht, maar hij daagt die evidentie uit met een voorwaardelijkheid: stel dat ik een eenvoudige timmerman was en jij een echte dame, zou onze liefde dan nog standhouden, is onze liefde zo sterk dat ze een sociale kloof kan overbruggen? Of, in onze termen: is onze liefde werkelijk een ruimte van gelijkheid die verbindt en overspant wat overal elders gescheiden blijft of gescheiden wordt?
*
Gelijkheid met garantie van verschil, kunnen we vinden in de ruimte van gelijkheid die Republiek heet, de ruimte waar allen gelijk zijn voor de wet – als burger. Toch kunnen mensen niet worden herleid tot de wet, want al met al is de republikeinse 'convivencia' beperkt tot formele verhoudingen.
Mensen kunnen gelijkheid-met-verschil nog in een andere ruimte vinden: die van de liefde, wel te verstaan de pure, onvoorwaardelijke liefde, de liefde die precies verenigt en overklast wat maatschappelijke factoren en actoren gescheiden wensen te houden. De liefde is een ruimte van gelijkheid die letterlijk buiten de wet staat.
Meer van Eddy Bonte