16 december 2022
Schoonschrift (deel 1)
Ondanks het feit dat we in een beeldcultuur leven, worden we nog altijd voortdurend geconfronteerd met teksten. Kommaneukers (zoals uw dienaar) ergeren zich blauw als de heren en dames van VRT NWS een dt-fout schrijven, of denken dat de Danube een andere rivier is dan de Donau, maar wat we vaak vergeten is dat dit fouten zijn die we zelf ook maken. Wat bijna alle gepubliceerde teksten bijzonder maakt, is onzichtbaar: ze zijn goed geschreven.
Wie in het onderwijs heeft gestaan of wie om andere redenen grote hoeveelheden wild proza moet lezen, weet maar al te goed hoe uitzonderlijk dat is. Lees de digitale commentaren op de krantensite of duik maar even in Facebook of een ander sociaal medium, en u weet wat ik bedoel. De meeste mensen kunnen niet schrijven. Let wel, ik beweer niet dat mensen niet meer kunnen schrijven, want dat is altijd zo geweest. Alleen is het nu zichtbaarder omdat we meer mensen zien schrijven, en dus slecht schrijven. Het enorme verschil tussen het proza van een boze lezer van de digitale versie van Het Laatste Nieuws en dat van een lezersbrief in dezelfde krant is het eindresultaat van het werk met een rood potlood van iemand die kan lezen én schrijven.
Wat veel nieuwe schrijvers niet beseffen, is dat schrijven niet hetzelfde is als spreken. Goede schrijvers kunnen eigen teksten lezen alsof die door iemand anders zijn geschreven en wat slechte schrijvers vergeten, is dat lezers niet automatisch weten wat de schrijver bedoelt. Goed schrijven begint met herschrijven en dat kan alleen als je bereid bent om te lezen wat er werkelijk staat, niet wat jij denkt dat er eigenlijk zou moeten staan.
Schrijven is ook niet hetzelfde als spreken: u moet maar eens een verhaal opnemen dat u zelf vertelt, en het resultaat letterlijk uitschrijven. De kans dat er een volledige of correcte zin in voorkomt is klein. Of dat uw zinnen alleen maar Nederlandse woorden bevatten. Als je jonge mensen hoort praten (of ziet schrijven) dan is dat meestal in een amalgaam van Nederlandse en andere talen, tegenwoordig vooral Engels. Op Instagram lees ik een willekeurige boodschap van een tevreden klant (massage of meditatie): 'Ik ben echt ver weg kunnen gaan vandaag, echt beyond words'. Wie wat meer pretentie heeft, kan hetzelfde minder proletarisch doen in het Frans: 'Pretentieus, moi?'. En wie helemaal geen grenzen kent (advocaten, burgemeesters van middelgrote steden) durft zelfs, horresco referens, een Latijnse uitdrukking laten vallen. Het punt is dat je daarmee wegkomt in spreektaal, maar dat je dit niet op papier moet zetten.
Tenzij je een heel specifieke bedoeling hebt, en daarom heb ik getwijfeld over die eerste zin, met 'beyond words', omdat je door over te stappen op het Engels zegt dat er in het Nederlands geen woorden zijn. Maar dat klopt niet, want je kan exact hetzelfde zeggen in het Nederlands, op veel verschillende manieren. Woorden genoeg.
Een andere spreektaalziekte is het gebruik van clichés die verspreid worden door zangers en acteurs: 'sorry, he' als je het niet met iemand eens bent, of 'hallo?' wat hetzelfde betekent: veel van die clichés geven aan dat de spreker overschotten van gelijk heeft en dat is ook vaak hun enige boodschap. Ik heb een vermoeden dat de ronduit walgelijke uitdrukking 'dan heb ik zoiets van' door Bart Peeters zelve is uitgevonden en vanuit Boechout verspreid. Luister naar podcasts van mensen die zich influencers noemen of loop wat heen en weer in een winkelstraat, ongein zal uw deel zijn. Wie veel moet praten, vier uur commentaar bij een rit van de Ronde van Frankrijk bijvoorbeeld, heeft vaak geen andere keuze dan om in clichés te babbelen. Wie deze sport tot in de puntjes beheerst, is de ons helaas te vroeg ontvallen Roberto Martinez: ik denk niet dat die in heel zijn carrière bij de Rode Duivels één zin heeft uitgesproken die niet bol stond van clichés. Mede daarom vond ik het zo mooi dat ik een Vlaams doctoraat in de taalkunde las over spreek- en schrijftaal waarvan letterlijk de eerste vijf woorden luiden: 'Het is een afgesleten cliché … '
Dit is meteen een voorbeeld van hardnekkige spreektaal. Als de woorden zomaar uit je mond komen rollen, maakt het allemaal minder uit, maar wie schrijft, wekt de indruk dat er over deze woorden is nagedacht: je schrijft ook niet dat de zee nat is.
Mijn favoriete cliché is het foute gebruik van letterlijk dat nu blijkbaar zelfs in de Oxford English Dictionary en de Van Dale is opgenomen. In een wereld van trumpismen en andere alternatieve waarheden moet het toch mogelijk zijn om met zijn allen één woord een duidelijke en dus letterlijke betekenis te laten hebben? Niet dus. Op het sportjournaal hoorde ik een journalist uitroepen: 'Jonathan Borlée loopt zich letterlijk de longen uit zijn lijf!' Je zou er cynisch van worden, maar in dergelijke zinnen staat het arme woord voor iets als 'echt waar' en dat betekent in onze post-trumpiaanse werkelijkheid niet veel anders dan 'ik sta hier te liegen'. Luister maar naar de toespraken van de ex-president: om de haverklap zegt Trump 'It's true': dat doen alleen fraudeurs en leugenaars.
De volgende keer wil ik het nog hebben over het feit dat schrijftaal, in tegenstelling tot spreektaal, iets te zeggen moet hebben, maar er is al genoeg ellende op de wereld, sic transit gloria mundi nog aan toe. Op een donkere dag als deze moeten we maar eens positief blijven. Een vet merci en thank you voor de mensen met het rode potlood die overal (ook hier) de ergste stommiteiten weghalen zodat u kunt lezen wat ik actually wilde zeggen. Een van hen vertelde me dat hij de bespreking van een manuscript van Jean-Luc Dehaene was begonnen met te vertellen wat hij wel goed vond. De ex-premier onderbrak hem op Dehaeniaanse wijze en zei: 'Allemaal goed en wel, maar wat is er niet goed? Daar kan ik iets van leren.' Dat is een houding waar we letterlijk allemaal iets van kunnen leren.
Lees hier het tweede deel van dit essay.
Meer van Geert Lernout