12 februari 2024
De list
Listigaard, lastigaard
Listigaards worden in onze cultuur scheef bekeken, geheel ten onrechte echter. Dankzij de list worden vele conflicten vermeden of ongezien opgelost. En bovendien doorbreekt de list onze obsessie met de dichotomie: het vernietigende alles-of-niets, het fanatieke of-of, de Muur. De Griekse godin Metis symboliseert niet voor niets goede raad, vooruitziendheid, wijsheid én listigheid tegelijk. De list is de weg naar beschaving en cultuur.
Een pleidooi voor meer list.
Een pleidooi voor meer list.
_Sluw of listig?
Maar laten we eerst een duidelijk onderscheid maken tussen sluw en listig.
Sluw. Onze sympathie voor de sluwe vos is dubbelzinnig.
We applaudisseren als hij de ander te slim af is, bijvoorbeeld wanneer hij de kraai zijn eten afhandig maakt. Reynaert is zo uitgehongerd dat hij zich bijna vernedert door de lof te zingen van de kraai. Onze sympathie gaat dan uit naar de underdog en in ons achterhoofd speelt de scène van die keer dat wij moesten buigen om te overleven, dat onrechtvaardig vonden en een list bedachten als uitweg.
Het applaus klinkt minder luid wanneer onze sluwe Reinaert zijn aartsvijand Isengrimus om de tuin leidt en diens vrouw bespringt. Hier speelt Reinaert niet langer de rol van underdog, maar van wraakzuchtige egoïst, van ordinaire bedrieger. Sluw, maar crapuleus en amoreel. De wijsheid is ver weg. En vooral: de maatschappelijke insteek is compleet verdwenen.
List. Listigheid vertoont een ander gezicht. Ze is verwant met slimheid, vooruitziendheid en wijsheid. De decision makers die onze geest proberen te controleren, verdonkeremanen daarom maar al te graag de maatschappelijke relevantie van de list. De zogenaamd 'volkse' versies van Uilenspiegel of Reinaert de Vos, serveren een clown. Van list tot boerenleute. Die schalkse Tijl toch! De list is verwaterd tot een grapje, amusement voor een lezer die niet wordt uitgenodigd om verder te denken dan de spontane lach. De rol van de compagnon, bijvoorbeeld Lamme Goedzak, wordt 180 graden gedraaid: zijn fratsen krijgen een boertig karakter, terwijl de Lamme geacht wordt Tijls mogelijke afglijding naar dogmatiek, wereldvreemdheid en extremisme af te blokken. Op een gelijkaardige manier, leggen populaire uitgaven van de Quixote de nadruk op het komische: Sancho Pancha houdt Quixote niet langer in balans of in bedwang, maar vergroot daarentegen diens ogenschijnlijke onnozelheid van strijder tegen windmolens.
Sluw. Onze sympathie voor de sluwe vos is dubbelzinnig.
We applaudisseren als hij de ander te slim af is, bijvoorbeeld wanneer hij de kraai zijn eten afhandig maakt. Reynaert is zo uitgehongerd dat hij zich bijna vernedert door de lof te zingen van de kraai. Onze sympathie gaat dan uit naar de underdog en in ons achterhoofd speelt de scène van die keer dat wij moesten buigen om te overleven, dat onrechtvaardig vonden en een list bedachten als uitweg.
Het applaus klinkt minder luid wanneer onze sluwe Reinaert zijn aartsvijand Isengrimus om de tuin leidt en diens vrouw bespringt. Hier speelt Reinaert niet langer de rol van underdog, maar van wraakzuchtige egoïst, van ordinaire bedrieger. Sluw, maar crapuleus en amoreel. De wijsheid is ver weg. En vooral: de maatschappelijke insteek is compleet verdwenen.
List. Listigheid vertoont een ander gezicht. Ze is verwant met slimheid, vooruitziendheid en wijsheid. De decision makers die onze geest proberen te controleren, verdonkeremanen daarom maar al te graag de maatschappelijke relevantie van de list. De zogenaamd 'volkse' versies van Uilenspiegel of Reinaert de Vos, serveren een clown. Van list tot boerenleute. Die schalkse Tijl toch! De list is verwaterd tot een grapje, amusement voor een lezer die niet wordt uitgenodigd om verder te denken dan de spontane lach. De rol van de compagnon, bijvoorbeeld Lamme Goedzak, wordt 180 graden gedraaid: zijn fratsen krijgen een boertig karakter, terwijl de Lamme geacht wordt Tijls mogelijke afglijding naar dogmatiek, wereldvreemdheid en extremisme af te blokken. Op een gelijkaardige manier, leggen populaire uitgaven van de Quixote de nadruk op het komische: Sancho Pancha houdt Quixote niet langer in balans of in bedwang, maar vergroot daarentegen diens ogenschijnlijke onnozelheid van strijder tegen windmolens.
_De list als alternatief
Nee, de list vervult andere functies. In Wapenbroeders, Louis-Paul Boons versie van de Reinaert, trekt de auteur openlijk de maatschappelijke kaart: de Vos zet de macht voor schut, ontmaskert de leiders en toont hun ware, hypocriete en wellustige aard. De list is een wapen van verzet, symboliseert weerstand, biedt een uitweg.
In een maatschappij waar agressie en onderdrukking tot de privileges van de decision makers behoren, in een maatschappij van structureel geweld dus, de onze bijvoorbeeld, is de list vaak het enige alternatief, de enige uitweg. De list gaat het structurele geweld te lijf.
Zowel Mei '68-voorman Daniel Cohn-Bendit als de provo's Roel van Duyn en Robert Jasper Grootveld, waren meesters in het kat-en-muisspel, de illusie, de maskerade, het toneel. Want ook dat is de list: de ander doen geloven in wat er niet is om zo controle te verkrijgen over de controleur. De directe maatschappelijke impact van de Parijse revolte, is omgekeerd evenredig met de fabuleuze acteerprestaties van Cohn-Bendit waaraan de media niet konden weerstaan. Guy Debord heeft de spektakelmaatschappij treffend verwoord.
In een maatschappij waar agressie en onderdrukking tot de privileges van de decision makers behoren, in een maatschappij van structureel geweld dus, de onze bijvoorbeeld, is de list vaak het enige alternatief, de enige uitweg. De list gaat het structurele geweld te lijf.
Zowel Mei '68-voorman Daniel Cohn-Bendit als de provo's Roel van Duyn en Robert Jasper Grootveld, waren meesters in het kat-en-muisspel, de illusie, de maskerade, het toneel. Want ook dat is de list: de ander doen geloven in wat er niet is om zo controle te verkrijgen over de controleur. De directe maatschappelijke impact van de Parijse revolte, is omgekeerd evenredig met de fabuleuze acteerprestaties van Cohn-Bendit waaraan de media niet konden weerstaan. Guy Debord heeft de spektakelmaatschappij treffend verwoord.
Cohn-Bendit was een groot acteur, een rollenspeler, dit wil zeggen iemand die speelt wat hij niet is, de 'hypocriet' van de Oud-Griekse tragedie. De happenings van provo waren straattheater van de bovenste plank, maar de misleiding werkte perfect: de overheid stuurde er telkens zijn repressieapparaat op af, waardoor de listen alleen maar listiger werden en de listigaards-lastigaards van de weeromstuit populairder.
_Spelen op de kloof
Geen list zonder onechte samenleving. Zo wordt de list meestal uitgevoerd op de kloof tussen de maatschappij zoals ze beweert te zijn en zoals ze werkelijk is, het verschil tussen de belofte en de schone schijn versus de realiteit: wat werkelijk is, zonder franjes, zonder masker. Zonder toneel.
Onze democratie van de 'volks'vertegenwoordiging is zo'n kloof, een gapende kloof. Dit relict van de democratie is herleid tot rituele uitvoeringen in parlementen, rituelen die sterk de mythologie benaderen. De democratie wordt gespeeld, aangezien de ware macht niet langer berust bij het volk en zijn vertegenwoordigers, maar bij banken, beleggers, handelaars in monetaire fictie en anonieme raden van bestuur met globale tentakels, die enkel belust zijn op profijt en eigenbelang. De democratie kan enkel nog worden gespeeld. Zo schakelen structuren en instellingen de list in.
Dus speelt de burger mee. Hij verschalkt het systeem. Op kleine, bijna kinderachtige manieren door in het zwart te werken, ostentatief fout te parkeren of een verkeerscamera te omzeilen. Op ernstige en gevaarlijke wijze door te stemmen op populisten die nog harder inzetten op illusie en het spelgehalte van de democratie nog verhogen.
Zo verschalkt de burger ook zichzelf.
Onze democratie van de 'volks'vertegenwoordiging is zo'n kloof, een gapende kloof. Dit relict van de democratie is herleid tot rituele uitvoeringen in parlementen, rituelen die sterk de mythologie benaderen. De democratie wordt gespeeld, aangezien de ware macht niet langer berust bij het volk en zijn vertegenwoordigers, maar bij banken, beleggers, handelaars in monetaire fictie en anonieme raden van bestuur met globale tentakels, die enkel belust zijn op profijt en eigenbelang. De democratie kan enkel nog worden gespeeld. Zo schakelen structuren en instellingen de list in.
Dus speelt de burger mee. Hij verschalkt het systeem. Op kleine, bijna kinderachtige manieren door in het zwart te werken, ostentatief fout te parkeren of een verkeerscamera te omzeilen. Op ernstige en gevaarlijke wijze door te stemmen op populisten die nog harder inzetten op illusie en het spelgehalte van de democratie nog verhogen.
Zo verschalkt de burger ook zichzelf.
_Verlangen en utopie
Het verzet als spelelement werkt in twee richtingen en kan zo de ware kracht van de list tenietdoen. De list is namelijk meer dan spel, de list heeft een doel voor ogen dat afwijkt van de status quo, dat een alternatief zoekt voor de gevestigde orde die in wezen repressie is.
Op de kloof van de onechte maatschappij groeit niet enkel het verzet – ernstig of kinderachtig, progressief of conservatief – maar kan ook het verlangen ontstaan, het verlangen naar een andere ordening, inclusief de utopie, dit is de wereld die men nog moet scheppen of een schepping die nog niet echt af is. De tactiek van zowel de pacifisten van Kabouter als de guerillero's van de Rote Armee Fraktion en de Brigate Rossi, berustten op de verschalking van het systeem.
De utopie kan uiteraard leiden tot buitensporigheden.
De ontvoering en executie van zwaarbewaakte hoogwaardigheidsbekleders en industriëlen, gekoppeld aan een uitgekiend spelletje met de media, verzinnebeeldde de onmacht van een systeem dat met zijn eigen wapens wordt aangevallen, met name het brute geweld dat zijn naam niet mag noemen: de 'bescherming van de democratie' voor de enen en de 'proletarische revolutie' voor de anderen.
Excessen hoeven. Kabouter sprak zich uit voor vrede en liefde. Aangezien elke staat deze begrippen tegenwerkt, richtte Kabouter dan maar een eigen staat op, de Oranje-Vrijstaat. Het alternatief begint namelijk in het hoofd en in de kracht van het geloof in eigen kunnen. En de eigen list. Het systeem liet zich nogmaals vangen, maar haalde uiteindelijk de bovenhand.
Op de kloof van de onechte maatschappij groeit niet enkel het verzet – ernstig of kinderachtig, progressief of conservatief – maar kan ook het verlangen ontstaan, het verlangen naar een andere ordening, inclusief de utopie, dit is de wereld die men nog moet scheppen of een schepping die nog niet echt af is. De tactiek van zowel de pacifisten van Kabouter als de guerillero's van de Rote Armee Fraktion en de Brigate Rossi, berustten op de verschalking van het systeem.
De utopie kan uiteraard leiden tot buitensporigheden.
De ontvoering en executie van zwaarbewaakte hoogwaardigheidsbekleders en industriëlen, gekoppeld aan een uitgekiend spelletje met de media, verzinnebeeldde de onmacht van een systeem dat met zijn eigen wapens wordt aangevallen, met name het brute geweld dat zijn naam niet mag noemen: de 'bescherming van de democratie' voor de enen en de 'proletarische revolutie' voor de anderen.
Excessen hoeven. Kabouter sprak zich uit voor vrede en liefde. Aangezien elke staat deze begrippen tegenwerkt, richtte Kabouter dan maar een eigen staat op, de Oranje-Vrijstaat. Het alternatief begint namelijk in het hoofd en in de kracht van het geloof in eigen kunnen. En de eigen list. Het systeem liet zich nogmaals vangen, maar haalde uiteindelijk de bovenhand.
_Een mensenrecht
What can a poor boy do, except to play for a rock'n'roll band?
Vaak rest enkel de list.
In het voorwoord van La ruse [1], schrijft de redactie dan ook onomwonden dat de list een mensenrecht is: 'le droit le plus simple de l'homme', van de mens die wordt geconfronteerd met een bestel dat berust op geweld, nihilisme en eigenbelang – maar voortdurend toneel speelt, de list op grote schaal organiseert als massaspektakel.
In het voorwoord van La ruse [1], schrijft de redactie dan ook onomwonden dat de list een mensenrecht is: 'le droit le plus simple de l'homme', van de mens die wordt geconfronteerd met een bestel dat berust op geweld, nihilisme en eigenbelang – maar voortdurend toneel speelt, de list op grote schaal organiseert als massaspektakel.
In de Chinese traditie is de list geen 'mensenrecht', maar simpelweg een pilaar van het systeem, opdat het systeem zou blijven draaien, opdat het evenwicht en de orde het zou halen van de chaos. Bij Lao Tseu, is de list in wezen bedoeld om erger te vermijden door een omweg te nemen. De schijnbeweging van een leger bijvoorbeeld, die kan uitmonden in een Lange Mars. Of de 'mars door de instellingen', zoals voorgesteld door studentenleider Rudi Dutschke, dit is de ombuiging van de macht door eraan deel te nemen.
De list voorkomt vaak erger, zoals de trouwe Penelope aantoont. Door elke avond een verhaal te vertellen, 1001 in totaal, ontsnapt Sjeherazade niet alleen aan de dood, maar brengt ze haar echtgenoot-moordenaar tot inkeer. De geveinsde onderwerping is de basis van haar succes. Denken we ook aan het Paard van Troje, dat door de Grieken als een geschenk – een offer dus – werd achtergelaten.
De list voorkomt vaak erger, zoals de trouwe Penelope aantoont. Door elke avond een verhaal te vertellen, 1001 in totaal, ontsnapt Sjeherazade niet alleen aan de dood, maar brengt ze haar echtgenoot-moordenaar tot inkeer. De geveinsde onderwerping is de basis van haar succes. Denken we ook aan het Paard van Troje, dat door de Grieken als een geschenk – een offer dus – werd achtergelaten.
In de Griekse mythologie wemelt het van figuren die probleemloos een andere gedaante aannemen om hun tegenstander, vaak een andere god, op het verkeerde been te zetten.
De verschijning verschalkt.
De verschijning verschalkt.
_De list versus zwart-witdenken
De grootste verdienste van de list bestaat er wellicht in dat een hoeksteen van ons type maatschappij op losse schroeven wordt gezet, met name de dichotomie, de genadeloze tweedeling, deze obsessie om de wereld in twee onverzoenbare kampen op te splitsen: dictatuur of democratie; liberaal of communist; gelovige of ketter; beschaafd of onderontwikkeld, blue collar of white collar; good guy of bad guy; cowboy of indiaan; halal of haram; allah of overgesneden keel; jew or gentile; de ingoede mens tegenover de inslechte. Met andere woorden de obsessie van het Zuivere, wat de ene het recht en de reden verschaft om de andere te bestrijden, op te sluiten, te martelen, te onthoofden, te excommuniceren, terecht te stellen, uit te buiten – tot er maar één overschiet. Geen wonder dat wij de uitvinder zijn van de fabrieksinstelling en het computerdenken: één of nul, de logica van de eliminatie. Wie niet voor mij is, is tegen mij, ook al toon ik mijn andere kaak.
Het is die logica die door de list wordt doorbroken.
Het is die logica die door de list wordt doorbroken.
In tegenstelling tot de sluwheid, veronderstelt de list een grote dosis intelligentie en is ze verwant met goede raad, flair, berekening, vooruitziendheid en wijsheid. In die zin is de list een modus operandi, een weg naar beschaving en cultuur in plaats van dood en verderf. Als simulatie kan de list ons ook bevrijden van de stagnatie en de status quo zoals ingesteld door de machthebbers, omdat de list ook een doel heeft: bevrijding, onafhankelijkheid, ongebondenheid, ja: vrijheid.
_Noten
[1] Deze bedenkingen zijn geïnspireerd door enkele bijdragen in de essaybundel La ruse. 'La ruse' is Frans voor 'list', 'valstrik' en zelfs voor het 'trucje' van de goochelaar. De vertaling 'sluw' is er net over. Referentie: La ruse. Cause Commune 1977/1, Union Génėrale d'Ėditeurs, Paris, 1977, reeks 10/18.
Meer van Eddy Bonte