24 februari 2025
De VS wordt (g)een dictatuur
Het gaat er hard aan toe in de VS. Geen dag gaat voorbij of de herkozen Donald Trump slaat vriend en vijand met verbazing door zijn onorthodoxe invallen, zijn bizarre voorstellen, zijn verregaande decreten en imperialistische betrachtingen (Groenland, Canada, Gaza). Hij verbreekt oude allianties en schurkt aan tegen tirannen en dictators. Met één pennentrek ontslaat hij tienduizenden ambtenaren, ontneemt hij onderzoeksinstellingen honderden miljoenen dollars aan subsidies. Telkens opnieuw balanceert hij hierbij op de rand van de wettelijkheid of gaat hij erover. Niets schijnt hem te deren. Hij etaleert de nonchalance van een achttiende-eeuwse monarch, mijmert publiekelijk over een (ongrondwettelijke) derde ambtstermijn en tekent een bericht op sociaal media (zogezegd ironisch) met het veelzeggende 'LONG LIVE THE KING'.
De Romeinse republiek is ooit ten onder gegaan en vervangen door een keizerlijk regime. Zien we voor onze ogen hetzelfde gebeuren in de VS, de oudste moderne democratie, gesticht in 1776 op de grondslagen van de Verlichting? Zal de Amerikaanse democratie opgelost worden in een zwavelbad van fakenieuws en opzettelijke desinformatie? Regeert van nu af aan de leugen en behoort de toekomst aan bedriegers en manipulatoren, die rijk genoeg zijn om de sociale media op te kopen en naar hun hand te zetten?
Er zijn redenen tot bezorgdheid. Alle objectieve voorwaarden voor een radicale regimewissel zijn aanwezig. Om verschillende redenen (economisch, cultureel, demografisch) heerst er diepe onvrede bij een groot deel van de bevolking. Een geniaal demagoog met een narcistische persoonlijkheid weet dat wijdverspreid ongenoegen te capteren en zonder enige gêne aan te wenden voor eigen commercieel en politiek profijt. Hij vindt daarbij handlangers in extreemrechtse politieke hoek en bij een aantal puissant rijke plutocraten, die de kans schoon zien om de markt te monopoliseren en hun winstmarges te vergroten. Vooral, na het afschaffen van de Fairness Doctrine onder Ronald Reagan, ontdekte de mediamagnaat Rupert Murdoch dat het voeden van ideologische vooroordelen en het aanwakkeren van controverse meer kijkers oplevert (en dus meer reclame-inkomsten) dan objectieve, genuanceerde berichtgeving. Sindsdien bevinden vooral conservatieve kiezers zich in de konijnenpijp die Fox News heet – een broedplaats van onbeschaamde leugens en samenzweringstheorieën.
Trumps 'power grab' steunt op een interpretatie van de grondwet die de 'unitary executive theory' heet. Volgens deze lezing van de constitutie heeft de president het absolute zeggenschap over de uitvoerende macht. Dat betekent dat hij per decreet en zonder tussenkomst van de wetgever vrij kan beschikken over het staatsapparaat, de ambtenarij, de justitie, de uitvoerende agentschappen, het veiligheidsapparaat, het leger. Het is een theorie waarbij de president quasi-soeverein wordt en de wetgevende en rechterlijke machten zo goed als buitenspel worden gezet.
Hoe die theorie in de praktijk moet worden uitgewerkt, is omstandig beschreven in 'Project 2025',een werkstuk van de conservatieve denktank The Heritage Foundation. Dit draaiboek om een democratie van binnenuit uit te hollen en om te buigen tot een autocratie is zo radicaal dat Trump er zich aanvankelijk – om electorale redenen – van distantieerde. Maar nu hij terug aan de macht is, wordt de blauwdruk in hoofdlijnen uitgevoerd. Systematisch worden alle sleutelposities in het staatsbestel ingenomen door Trump-getrouwen. Loyaliteit aan de leider wordt een veel belangrijker selectiecriterium dan bekwaamheid of ervaring. De lakmoestest: geloof hechten aan de Big Lie, Trumps dwanggedachte dat hij de verkiezingen in 2020 heeft gewonnen.
Terwijl die storm over het land raast en de ene (grond)wettelijke vangrail na de andere wordt weggeblazen, blijft het in politieke kringen beangstigend stil. De meeste Republikeinen, zelfs zij die ooit Trump verguisden, buigen nu nederig het hoofd. De aanstellingen van zelfs de meest controversiële en minst geschikte figuren uit het rariteitenkabinet waarmee Trump zich omringt, werden door de Republikeinse meerderheid in de Senaat goedgekeurd met heel weinig dissidentie. De Democraten van hun kant lijken helemaal van streek. Ze grommen ontmoedigd in een hoekje. Na het verlies van Kamala Harris blijven ze verweesd achter, zonder uitgesproken leider, zonder verweer, zonder adequate tegenzet.
Sommige rechters hebben de meest uitzinnige van Trumps oekazen opgeschort. Maar hun bevelen zijn tijdelijk. En er zijn tekenen dat de Trump-getrouwen de rechterlijke beslissingen omzeilen of zelfs boudweg naast zich neerleggen. Uiteindelijk zullen veel van die rechtszaken bij het hooggerechtshof belanden en daar hebben de conservatieven – grotendeels door manipulaties tijdens Trumps eerste ambtsperiode – een supermeerderheid van zes rechters tegen drie.
Er is dus een reële kans dat met ongeziene driestheid de democratie aan gruizelen wordt geslagen. Alle tegenkrachten lijken lamgelegd. Van checks en balances geen sprake meer. Trump triomfator.
Maar er zijn ook contra-indicaties. Door leugens en loze beloftes heeft Trump een groot deel van het kiespubliek weten te overtuigen. De werkelijkheid is echter taai en claimt haar rechten. Er is nu al sprake van 'buyer's remorse'. Delen van het electoraat berouwen zich hun keuze voor Trump en beseffen hoezeer hij een miskoop was.
De ontnuchtering met een nieuwe president is een constante in de Amerikaanse politiek. Clinton, Obama, Trump I en Biden verloren allemaal na twee jaar hun meerderheid in het Congres bij de tussentijdse verkiezingen. Maar bij Trump kwam de ontgoocheling wel bijzonder snel. Normaliter heeft een president een tijdsvenster van zo'n honderd dagen na de machtsoverdracht om zijn wil door te drukken. Zo vroeg in de ambtstermijn is de populariteit nog onaangetast en, gemandateerd door het volk, kan de nieuw verkozene zich in het Congres laten gelden. Bij Trump was die honeymoon voorbij vooraleer die goed en wel was begonnen. Nog voor hij bij zijn inauguratie (meinedig) trouw had gezworen aan de grondwet, was het al volop hommeles onder zijn volgelingen. Zelfs iemand met zijn onbeschaamdheid en autoritaire trekjes heeft het blijkbaar moeilijk om het democratisch proces – complex en chaotisch als het is – volledig naar zijn hand te zetten. Bij een groot aantal pogingen om zijn gezag absoluut te maken, liep hij op een bec de gaz. Hij wou MAGA-lid Rick Scott als Majority Leader in de Senaat. Het werd de meer traditionele Republikein John Thune. Hij wou het schuldenplafond opheffen om ongehinderd pot te kunnen verteren. Ondanks een Republikeinse meerderheid zei het Huis van Afgevaardigden neen. Hij stelt zijn schoondochter Lara voor als senator voor Florida (ter vervanging van Marco Rubio, die Secretary of State werd). Gouverneur De Santis (nochtans een conservatieve Republikein) moet er niet van weten. En nog voor het begin van zijn ambtsperiode brak er al een grote ruzie uit onder zijn volgelingen over het uitreiken van H1-B visa's, waarbij het tot een breuk kwam tussen de echte MAGA's (populistische voorstanders van een strikt America First-beleid onder leiding van roeptoeters Laura Loomer en Steve Bannon) aan de ene kant en de DOGE's (de plutocraten onder leiding van Elon Musk) aan de andere kant. Trump koos twee keer de zijde van Musk en moest dus vlugger kleur bekennen dan gedacht. Zijn aura van minnaar van de gewone man werd wel heel snel doorprikt.
Nu hij als president geïnstalleerd is en als een wervelwind de objectieven van Project 2025 aan het uitvoeren is, wijzen de eerste tekenen erop dat Trump en zijn copresident Musk hun hand aan het overspelen zijn. Trump meent zijn machtsgreep te mogen verantwoorden door het feit dat hij, in tegenstelling tot 2016, verleden november ook de popular vote won. Hij ziet zich dus als de uitvoerder van de volkswil. Hij vergeet daarbij dat hij weliswaar in absolute cijfers de meeste stemmen behaalde, maar dat zijn stemmenaantal minder dan 50 percent van het totaal bedroeg (en dus een meerderheid van de kiezers niet voor hem stemde). Zijn voorsprong op Harris bedroeg amper 1,5 percent (het laagste verschil sinds Richard Nixon). Bij het begin van zijn ambtsperiode werd zijn populariteit geraamd op 47 percent, de laagste score ooit sinds de Gallup Polls voor het eerst de peiling organiseerde in 1953. Na de woelige eerste maand van zijn bewind is zijn populariteit nog gedaald en worden veel aspecten van zijn beleid door een meerderheid van de bevolking afgekeurd. Uit een recente Washington Post-/Ipsos-peiling blijkt dat alleen zijn voornemen om massaal illegale migranten te deporteren op de instemming kan rekenen van ongeveer de helft van de ondervraagden. Alle andere opvallende beleidsbeslissingen worden door een meerderheid in de steekproef negatief onthaald: het afschaffen van inclusiebevorderende initiatieven in de federale administratie, het ontslag van transgenders in het leger, de gratie aan alle bestormers van het Capitool, de massale ontslagen van ambtenaren, het afschaffen van de Amerikaanse ontwikkelingshulp, het verhinderen van de gezondheidsagentschappen om vrij met het publiek te communiceren. Misschien is Trump toch niet zo'n perfecte vertolker van de vox populi als hij zelf schijnt te denken. En misschien heeft hij verleden jaar niet zozeer de verkiezingen (nipt) gewonnen als dat ze werden verkwanseld door de onhandige en wereldvreemde Democraten.
In een recente CNN-peiling viel op dat 62 percent van de ondervraagden mistevreden is over de blijvende prijsstijgingen. De aanhoudende inflatie is tot nu toe voor de Amerikaanse kiezer Trumps grootste falen en de achillespees van zijn bewind. Er is een ijzeren politieke wet in de VS die zegt dat verkiezingsuitslagen bepaald worden door de economische situatie van het land. ('It's the economy, stupid', zoals de Clinton-strateeg James Carville het kernachtig uitdrukte in 1992.) Trump won de verkiezingen niet in het minst omdat hij beloofde de stijgende levensduurte snel onder controle te krijgen. Bijna onmiddellijk na zijn overwinning zwakte hij die belofte af en nu doet hij er het zwijgen toe. Hij hoopt op termijn door zware importheffingen op buitenlandse goederen de eigen maakindustrie weer tot leven te wekken en genoeg inkomen te genereren om een substantiële belastingvermindering door te voeren. Zijn net benoemde minister van Handel Howard Lutnick beweerde zelfs op Fox News dat de invoertaks zo veel zal opleveren dat de belastingen gewoonweg kunnen worden afgeschaft. De Internal Revenue Service (belastingendienst) zal worden vervangen door een External Revenue Service (douane).
Als dit lukt, winnen de Republikeinen binnen twee jaar de tussentijdse verkiezingen met grote voorsprong en wordt de autocratische wending wellicht grotendeels onomkeerbaar. De meeste economisten echter noemen Trumps plannen wilde fantasieën, 'voodoo economics'. Ze voorspellen dat importbelastingen en de internationale handelsoorlog die erop zal volgen de inflatie zal doen toenemen en protectionisme zal leiden tot een economische recessie.
In dat scenario is de kans groot dat in 2026 de Democraten geheel of gedeeltelijk het Congres weer in handen krijgen. Trump wordt dan een 'lame duck' en zijn autoritaire maatregelen kunnen worden teruggedraaid of ingeperkt.
De loop van de geschiedenis wordt soms bepaald door banale feiten. Men kan hopen dat de instellingen in de VS sterk genoeg zullen blijken om Trumps imperiale ambities te fnuiken. Men kan hopen dat er genoeg moedige mensen zullen te vinden zijn in de politiek, de ambtenarij, het gerecht en de media, die de Verlichtingsidealen van de Amerikaanse Revolutie gestand doen. Maar uiteindelijk, in laatste instantie, hangt het overleven van de democratie in de VS en bij uitbreiding de rest van de wereld af, niet van de morele sterkte van individuen of de robuustheid van het staatsbestel, maar van de prijs van de benzine, de huizen en de eieren.
Meer van Kristiaan Versluys