24 maart 2020
'Niet corona heerst, maar God regeert'
Erediensten in tijden van COVID-19
De maatregelen ter bestrijding van de verspreiding van het coronavirus hebben de Belgische overheid ertoe aangezet ook bepaalde activiteiten van de erediensten te verbieden (Ministerieel Besluit van 18 maart 2020 houdende dringende maatregelen om de verspreiding van het coronavirus COVID-19 te beperken). In de motivering wordt gewezen op het feit dat bijeenkomsten in besloten of overdekte plaatsen, maar ook in open lucht, een specifieke bedreiging vormen voor de volksgezondheid (MB, artikel 5). Hierdoor worden niet enkel de samenscholingen, de privé- en publieke activiteiten, de schooluitstappen, de activiteiten van jeugdbewegingen, maar dus ook de activiteiten van de erediensten ingeperkt. Zo zijn bijvoorbeeld doopsels en kerkelijke huwelijken niet meer toegestaan, ook niet in beperkte kring.
Een uitzonderlijke beslissing met uitzonderlijke gevolgen. Het waarborgen van de vrijheid van godsdienst is immers verankerd in de Belgische Grondwet (GW). Deze vrijheden worden ook gewaarborgd door de artikelen 9 en 10 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de artikelen 18 en 19 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten. Het is geweten dat elke beperking op het nodige verzet kon en kan rekenen.
Artikel 19 GW waarborgt de vrijheid van eredienst en de vrije openbare uitoefening ervan, alsook de meningsvrijheid. De GW bevestigde het verbod van preventieve maatregelen. De GW voorziet wel in een repressieve inperking van voormelde vrijheden. Regelende maatregelen (garanderen van een veilige bijeenkomst, brandveiligheid waarborgen, rust en orde verzekeren ...) zijn steeds mogelijk.
De levensbeschouwelijke vrijheden hebben onder andere betrekking op het rituele karakter van de beleleving en op de rol van de bedienaren hierbij. De vrijheid van eredienst omvat zowel de private eredienst, de eredienst in de daartoe bestemde gebouwen (hier is elke preventieve maatregel verboden, het verstoren van de eredienst is strafbaar) als de plechtigheden in openlucht (artikel 26, tweede lid, opent wel de mogelijkheid om plechtigheden in openlucht te onderwerpen aan een voorafgaande toelating; hier is er geen verbod op preventieve maatregelen).
Ook Nederland kent een soortgelijke regeling. Het recht op een vrije uitoefening van godsdienst wordt in artikel 6 van de Nederlandse Grondwet (NGW) omschreven als het recht van eenieder om zijn godsdienst of levensovertuiging, individueel of in gemeenschap met anderen, vrij te belijden. Wat mogelijke inperkingen betreft, ligt de situatie echter anders. De Nederlandse regering kan zelf niet tussenkomen (daarom ook gaf premier Rutte in het kader van de maatregelen ter bestrijding van het coronavirus slechts een zogeheten 'dringend advies').
De bevoegdheid ligt in Nederland in eerste instantie bij de burgemeesters. De NGW kent immers een belangrijke inperking op de vrije bijeenkomsten. Zo heeft de NGW het over een vrijheid 'behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet'. De wet waarnaar in dit geval verwezen wordt, is de Wet openbare manifestaties die het meer bepaald heeft over openbare plaatsen en publiek toegankelijke vergaderingen. Kerkdiensten vallen hieronder. De bij of krachtens de bepalingen aan overheidsorganen gegeven bevoegdheden tot beperking van het recht tot het belijden van godsdienst of levensovertuiging en het recht tot vergadering en betoging, kunnen evenwel slechts worden aangewend ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. De burgemeester kan dus in het belang van de gezondheid bijeenkomsten verbieden. Indien het risico de gemeentegrens overschrijdt, dan gaat de bevoegdheid over naar een veiligheidsregio die maatregelen kan opleggen voor de volledige regio. Nederland telt 25 dergelijke zones. Een Regionaal Beleidsteam (RBt) van de veiligheidsregio vaardigt dan noodmaatregelen uit. Gaat een kerkenraad in tegen een dergelijk besluit, dan is er sprake van overtreding.
Hebben de Nederlandse bisschoppen beslist alle zondagse vieringen af te gelasten (lokale pastoors beslissen of de doordeweekse diensten doorgaan) dan waren er blijkbaar kerken waar vieringen plaatsvonden in afgeslankte vorm. Onder meer Fokko Oldenhuis, hoogleraar religie en recht, ergerde zich aan deze praktijken. Hij verwees naar Staphorst waar de behoudende Hersteld Hervormde Kerk 600 gelovigen tot het kerkgebouw wilde toelaten (opgesplitst in zes vakken van honderd zitplaatsen). Druk van buitenaf deed de kerkenraad besluiten van dit plan af te zien. Honderd kerkgangers werden wel toegelaten. Het is echter zo dat kerken die vieringen laten doorgaan niet in overtreding zijn. Bijeenkomsten met een maximum van 100 mensen zijn momenteel, mits het respecteren van een zekere afstand, toegelaten. Bepaalde kerken hebben beslist geen kerkdiensten meer te organiseren.
Zowat alle Rooms-Katholieke Kerken (België, Frankrijk, Duitsland ...) hebben diensten geschrapt. Begrafenissen en afscheidsplechtigheden zijn aan strikte regels onderworpen. Religieuze uitzendingen of onlineactiviteiten komen in de plaats. Kerken blijven wel open als persoonlijke bezinningsruimte. Op Kerknet is te lezen dat verschillende Europese tv-zenders overgegaan zijn tot de (her)invoering van de tv-mis.
In Frankrijk werd uiteindelijk beslist om stringenter op te treden nadat werd vermoed dat een Evangelische Kerk van de Elzas wellicht het Franse epicentrum van de coronabesmetting had gemaakt. Evangelische gelovigen die aan een religieuze bijeenkomst deelnamen, zorgden wellicht voor honderden besmettingen in de buurlanden en zelfs tot in Zuid-Amerika.
De Raad der Theologen, verbonden aan het Executief van de Moslims van België, gaf de moslims een aantal richtlijnen mee. Zo werd aanvaard dat in geval van een natuurlijk overlijden (waarbij repatriëring naar het land van herkomst onmogelijk is) de overledene begraven zou worden op de openbare begraafplaatsen (op de speciale percelen die zijn toegewezen aan moslims) of het stoffelijk overschot te begraven op een plek van zijn/haar keuze wanneer de wet van het land dit toestaat. De traditionele wassing van de overledene kan worden vervangen door een reinigingsritueel met zand (tayammum). Het collectieve gebed mag door één enkele persoon worden uitgesproken.
Er zijn echter opmerkelijke verschillen tussen de geloofsgemeenschappen te noteren. De stroomlijning van de maatregelen verliep niet overal zo vlot. Protestantse en Rooms-Katholieke Kerken hebben de opgelegde richtlijnen blijkbaar makkelijker en sneller aanvaard dan bijvoorbeeld de Orthodoxe Kerken.
In een hoofdredactioneel schrijven van het Reformatorisch Dagblad (10/03) wordt de wereldwijde verspreiding van het coronavirus geduid als een straf van God. 'Christenen belijden dat ziekte en gezondheid hun niet toevallig overkomen. Niet corona heerst, maar God regeert. Het coronavirus is slechts een tweede oorzaak, een middel in Gods hand. Hij zendt ziekte zoals ooit de plagen in Egypte, om de mens tot inkeer te brengen.' Het zou dan ook onverantwoord zijn kerkdiensten af te gelasten ... Waarvan akte.
Meer van Alain Vannieuwenburg