8 mei 2020
Over het 'niet weten'
Frustrerend, maar we zullen het ermee moeten doen.
Onze Kwintessens-blog bloeit als nooit tevoren, ondanks die kwalijke coronadoorn in het vlees van onze collectieve gemoedsrust. (Of, eerlijk is eerlijk, misschien deels ook wel dankzij corona.)
De humanistische denktank Kwintessens is fier om u vandaag te vergasten op blogstukje nr. 101 – het eerste stukje van de volgende honderd.
Voor deze bescheiden jubileumblog geven we graag het woord aan Max Schneider, de modeste & beminnelijke Antwerpse Socrates, die op zijn pantoffels, steeds met een knipoog en een hand om de baard de vinger legt op menige wonde van het luie denken. Weten dat we niet weten, waar hebben we dat nog gehoord? En hoe waar is het niet?
De humanistische denktank Kwintessens is fier om u vandaag te vergasten op blogstukje nr. 101 – het eerste stukje van de volgende honderd.
Voor deze bescheiden jubileumblog geven we graag het woord aan Max Schneider, de modeste & beminnelijke Antwerpse Socrates, die op zijn pantoffels, steeds met een knipoog en een hand om de baard de vinger legt op menige wonde van het luie denken. Weten dat we niet weten, waar hebben we dat nog gehoord? En hoe waar is het niet?
Als columnist word ik nauwelijks gehinderd in mijn activiteiten. Voor mij volstaan een blad papier, een pen en een beetje liefde. Je zal anders maar een thuiswerkende ouder zijn met drie kleine kinderen in een miniappartementje. Ik heb dus niet te klagen, maar uitgerekend nu overvalt mij een 'niet weten' dat mijn pen doet schrapen. COVID-19, corona voor de vrienden, stelt mij voor het probleem: to write or not to write, that is the question. Zwijg ik over alles waar ik geen verstand van heb? Doorgaans een uitstekende vuistregel, die ik iedereen warm kan aanbevelen. Wat epidemiologie en aanverwante betreft, doodse stilte van mijnentwege dan uiteraard. Of kweel ik lustig een deuntje mee in het koor van al of niet gediplomeerde iets-ologen die van speculatie een nieuwe kunstvorm gemaakt hebben. Het zou misschien niet eens zo heel erg opvallen als ik daarbij rücksichtslos uit m'n nek zou lullen, om het enigszins onacademisch te verwoorden; al de rest valt voorlopig toch ook niet te verifiëren. Ik sta verbaasd te kijken op mensen die allemaal lijken te weten hoe het zit, wat er moet, of had moeten gebeuren en hoe het er straks allemaal zal uitzien. Ik ben jaloers op zoveel stelligheid.
Ik wil die goeie ouwe Socrates nog eens vanonder het stof halen. Een edele vorm van weten. Hij wist namelijk dat hij niet wist. Maar zelfs hij kan in deze bizarre tijden slechts gedeeltelijk soelaas bieden. Hij behoedt ons weliswaar voor al te veel onzin. Maar zijn normale techniek van vragen stellen en dieper graven tot je bij de kern van de zaak komt, is in deze toch moeilijk toepasbaar. Aan wie moet ik het vragen als de vaklui mekaar tegenspreken en zelf zeggen dat ze alleen niet geverifieerde, en pas binnen enkele maanden verifieerbare kennis in hun mandje hebben? Oké, hun guess zal wel beter educated zijn dan mijn gok, maar hoe weet ik nu dat zo'n standpunt beter is dan dat van een andere zeer hoog opgeleide?
Dat politici van mening verschillen en dan maar in hun hoek staan te roepen, tsja … Hoe verbaasd zijn we? Maar wetenschappers verschillen ook van mening, volledige nationale commissies spreken elkaar tegen en aan de wereldwijde digitale toog wordt de verlossende waarheid onvindbaar, overschreeuwd als ze is door een gigantische hoeveelheid gevaarlijke onzin.
De pers trekt blikken professoren open alsof ze niets kosten. De goede wetenschappers geven toe dat het om hypotheses gaat die hoe dan ook geen zekerheid bieden. Er is nog te weinig bekend; dit is voor iedereen nieuw. Het is grotendeels blind rijden bij gebrek aan beter. Een oefening in een soort gesofisticeerd gokken.
Voor heel wat zoetwatercommentatoren is dat geen enkele reden om rustig aan te doen met forse meningen. De standaard onzin en de complotwanen die je hoort aan de elektronische toog, zouden gemakkelijk weg te lachen zijn, ware het niet dat die waanzin ook doordringt in de hoofden van gevaarlijke machtigen. En niets valt echt helemaal te schrappen, want zo’n complotwaan zou soms, heel misschien, eventueel, gedeeltelijk, wie weet, toch wel eens …
Ons brein houdt niet van onzekerheid en onvoorspelbaarheid. Daarom sprokkelt het uit de voorhanden zijnde data, herinneringen en associaties een nieuw verhaal waarin de werkelijkheid lijkt te passen. Lukt dat niet of maar gedeeltelijk, dan wordt het er toch wel ingepropt. Het laat zich daarbij niet van de wijs brengen door betere, maar ongemakkelijke, wetenschappelijke inzichten.
En nadien? In mijn jeugd hoorde ik in de gesprekken der volwassenen vaak – eigenlijk meestal – de referentie voor of na 'den oorlog'. Dat is een van de weinige zekerheden voor straks, dan zal alles geëvalueerd worden in termen van voor of na Covid-19.
Volgens Yuval Noah Harari zullen we eind dit jaar in een compleet andere wereld leven. En het kan ten goede en ten kwade keren, met kansen om onrechtvaardige systemen eindelijk recht te trekken of tirannen die ook eindelijk hun kans zien om de democratie naar eigen smaak bij te kleuren. Sommige filosofen lijken, samen met Robert Cliquet, emeritus hoogleraar antropologie, in te zetten op een grondige diepe herdenking van de gehele ethiek, waarbij ze zelfs de evolutionair gegroeide morele intuïties willen herijken. Succes, maar zoveel hooi op de vork, daar heb ik geen goed oog in. Mijn scepticisme en twijfel kun je eventueel pessimisme noemen, maar het is geen nihilisme. Ik geloof echt wel in de mogelijkheid van vooruitgang en voortschrijdend inzicht. Het enige waarin ik niet geloof – behalve in God dan – is de verwachting dat de mens qua basale ethische intuïties wezenlijk gaat veranderen. Dat zou namelijk betekenen dat de evolutionair gegroeide breinsoftware ook genetisch moet veranderen.
Hoe moet het dan? 'Oplossingen' die beginnen met 'De mensen-zouden-dit-of-dat-moeten-doen', plaats ik tussen vette aanhalingstekens. Niet omdat het geen goede denkoefeningen zouden zijn, maar zolang een piste geen begin van haalbaarheid vertoont, is het geen oplossing. Elke oplossing die vertrekt vanuit de rede, zonder dat je erbij vertelt hoe je de boodschap gaat verpakken, zodat ze behapbaar wordt voor de massa, is enkel een denkoefening Het is enigszins te vergelijken met politici die, spinnend van deugdzaamheid, megafonen dat we iets aan de armoede, de belastingontduiking, de wachtlijsten enz. … moeten doen, zonder planning hoe ze het gaan realiseren, afdwingen, laat staan betalen.
Wat mij betreft is de uitspraak van Jan Jambon 'gebruik uw gezond verstand' nu al historisch. Het is verbazend hoe een klein gedeelte van de bevolking die dat niet doet, voldoende is om die premisse futiel te maken. Free riders die hun verantwoordelijkheid niet nemen hoeven echt geen meerderheid te vormen. Het is beangstigend te zien hoe snel dat kleine gedeelte groeit zodra de boodschap kundig verpakt is door populisten.
Ik vraag me af of al die meningen, aannames en oplossingen niet te groot zijn. Met het minimum aan weten lijken ze mij te groots en te breed. Het minimum van de leek die met stelligheid verkondigt wat hij net op YouTube gezien heeft; het minimum van de wetenschapper die het moet stellen met te weinig data en zonder falsificatie.
Hoe ik het dan oplos? Niet eigenlijk; ik probeer gefrustreerd te aanvaarden dat mijn weten een groot kluwen is vol losse eindjes. Van tijd tot tijd is er zo'n eindje dat ik ergens aan vast kan knopen of dat ik kan supprimeren. Zoals afkickende alcoholisten, strompelend en dag per dag, zoiets?
Meer van Max Schneider