22 mei 2020
Insta-corona
Nu het komcoronatijd is, is het interessant om een en ander vast te stellen op het vlak van sociale media, en met name één app: Instagram.
In mijn vrienden- en kennissenkring is het gebruik daar namelijk van geëxplodeerd. Foto's van mensen die aan het joggen zijn. Loopschema's. Eten en koken neemt een flinke brok inhoud en leestijd in beslag. Schoonheidsidealen worden nagestreefd. Reposts van foto's van een fotoshoot van 2017 met een hip Engels ondertiteltje. En TikTok-challenges op muziek die (dixit TikTok) u verheffen in creativiteit.
Maar waarom deze sociale constructie? Ontvangers zijn niet meer passief, dus dit is voornamelijk het idee van gebruikers, los van de faciliteiten die het bedrijf hen aanbiedt.
Als ik aan gebruikers van 12 tot 18 hun mening hierover bevraag, is zelfs met hoge standaarddeviaties op het vlak van concentratie en motivatie één griezelige constante terug te vinden: het maakt hen allemaal op lange termijn ongelukkig. En nog griezeliger, ze kunnen hun vinger er niet op leggen waarom. Dirk De Wachter heeft er al een poos een antwoord op: Instagram dwingt mensen om niet meer ongelukkig te mogen zijn. De app zou het concept van geluk minimaliseren tot iets oppervlakkigs en vluchtigs. Maar ik wil liever stilstaan bij het verslavende aspect van dergelijke constructies, het dwingend wederkerende aspect. Het is net dat wat me verontrust.
Laat ons deze vaststelling proberen te rijmen met de psychologie van de derde weg. Die humanistische psychologie bood een antwoord op de psychodynamica, niet toevallig na WO II, tijdens de jaren '50 van de vorige eeuw. Is Instagram wel het antwoord op de groeiende nood aan creatievelingen en individuele talenten, zoals de firma zelf beweert?
Hier is de theorie van Carl Rogers bijzonder relevant. Rogers was een Amerikaans psychotherapeut, en een van de grondleggers van de humanistische psychologie. Hij stelde dat achting en waardering essentieel zijn voor het vormen van het zelf. En de naar mijn mening interessantste stelling, dat er een spanning bestaat tussen jouw actuele zelf en jouw ideale zelf. Hoewel Rogers die respectievelijk het 'objectieve zelf' en het 'subjectieve zelf' noemt, zijn ze beide uiteraard subjectief van aard. Als er zich een grote kloof bevindt tussen wie je bent en wie je wil zijn, is er sprake van incongruentie. Op die manier kan een individu geen groei kennen. Met als gevolg een lager zelfbeeld, en dat diep ontevreden gevoel.
Zo, opgelost, denk je dan. Maar wat we vaak over het hoofd zien, is dat deze theorie wel veronderstelt dat je in staat bent om een ideaal zelfbeeld te kunnen vormen. En het is daar dat het schoentje wringt. Want de schoonheidsidealen en werelden die Instagram vormen en bieden, zijn in eerste instantie door de vrije keuze van gebruikers ontstaan. En die schoonheidsidealen komen wel degelijk in alle mogelijke nieuwe kleuren en vormen voor.
Voor dergelijke social constructs hebben we dus altijd, in een of andere vorm, een plaatsje in onze noden vrijgemaakt. Moeten we dit nu collectief bevoogden, of net ontvoogden? Op dat moment herinnert men zich Jeremy Bentham (een van de voorlopers van het liberalisme), en zijn theorie rond utilitarisme. De mens is hedonistisch en wil zo veel mogelijk geluk, lust en genot, ergo zo weinig mogelijk onlust ervaren. Tja, dan zou Instagram gewoon niet mogen bestaan. Maar nu wordt het net interessant, want volgens Bentham moet de mens geluk zoeken voor het grootste aantal mensen. Kan het voldoende zijn om als gebruiker bij de Instagram-community er domweg 'bij te horen'? Om even veel verantwoordelijkheid te hebben als jouw idool? Het wordt nóg interessanter, want Bentham vond heil bij de wetgever die ons controleert, en ons uitlegt wat goed gedrag betekent. Is Instagram dan niet onze nieuwe wetgever geworden? Of zijn we rechter en beul geworden voor elkaar? Harteloos geen like geven, is een beetje God spelen, niet?
Zo komen we bij de aard van het beestje. Ik stel vast dat onderwijs een wezenlijk verschil kan bieden op dit vlak, maar het is bevoogdend in zijn poging tot ontvoogding. Of moeten we een digitaal heilsoord maken voor reizigers in deze Nieuwe Wereld, en erop vertrouwen dat mensen het elke keer opnieuw zullen construeren?
Is Bentham ten slotte niet helemaal fout? En is Instagram niet gewoon zelf het heilsoord voor mensen die zich eens goed ongelukkig willen voelen? En is ongeluk ook geen verslaving, waar nog meer onderzoek naar mag gedaan worden? Of is ongeluk willen ervaren, geen school voor het leren omgaan met verdriet?
Kortom, die ene app biedt ons een echte challenge, die tot ver onder het oppervlak van TikTok-posts en het eten van vanavond reikt.
Meer van Corentin Verdegem