13 januari 2021
Het jaar van de vleermuis – de nood aan OneHealth
Van 25 januari 2020 tot 11 februari 2021 vieren we het Chinese jaar van de rat, maar voor de meesten van ons zal het afgelopen jaar 2020 bekend blijven als het jaar van de vleermuis. Dit uiteraard vanwege het illustere exemplaar dat verkocht werd op de 'wet market' in het Chinese Wuhan. Zo sprong het verbijsterende nieuwe coronavirus over naar de mens en veroverde het de wereld. We werden opnieuw met de neus op de feiten gedrukt: nee, we zijn nog steeds niet de baas over de natuur, nog steeds niet de meesters van het universum, verre van zelfs. Maar klopt dit verhaal nu eigenlijk wel, dat het virustransfer naar de mens plaatsvond vanuit een vleermuis? Ook andere verhalen gaan rond: het arme gordeldier werd al beschuldigd, het nabijgelegen laboratorium in Wuhan ook, en naargelang het enkele politieke leiders uitkwam, ook de Bill Gatesen en de Gülens van deze wereld.
De kans is groot dat we het nooit met 100% zekerheid zullen weten. Wat we wel weten, is dat vleermuizen wel degelijk reservoirs zijn van vele gekende (en nog ongekende) virussen en dat ze daar zelf merkwaardig genoeg weinig last van lijken te hebben. Wat we ook weten, of toch zeker sterk vermoeden, is dat verschillende van deze virussen mogelijk zeer snel door menselijke populaties zouden kunnen razen, zo gauw ze daar via een vleermuis-menstransfer de kans toe krijgen. Deze informatie is niet nieuw en wetenschappelijk gefundeerde waarschuwingen werden reeds vele jaren geleden gepubliceerd, of via andere fora vermeld, onder andere door … Bill Gates zelf, tijdens zijn fameuze 2009 TED Talk met intussen meer dan vijf miljoen views.
Hoe is het dan toch zover kunnen komen, dat we ons (de mensheid als geheel) zo onvoorbereid lieten inmaken? Waarom waren we niet beter voorbereid, als er zovele aanwijzingen waren dat een dergelijke pandemie op komst was? Er zijn vele redenen, en men zal boeken vullen met analyses vanuit verschillende invalshoeken. Ik geef slechts enkele korte bedenkingen.
Zoals een collega onlangs terecht opmerkte, zijn er vele doemberichten tegelijk, vooral economische, sociologische (migraties, BLM …), klimatologische en vele andere, die allemaal terecht onze aandacht vereisen en het is inderdaad niet altijd mogelijk voor beleidsmensen om daadkrachtige beslissingen te nemen over potentiële langetermijnbedreigingen, als er op korte termijn andere branden te blussen zijn. Neem daarbij de vele toenemende niveaus van ontkenning (klimaat, vaccinatie …) die de laatste jaren ook op de hoogste niveaus gedeeld werden zoals door Trump (het archetype in Washington), tropical Trump (Bolsonaro in Brazilië) en jawel, waarom ook niet baby-Trump, de vrolijke brexiteer in London (Johnson). Dat alles kan en zal zeker meegespeeld hebben, maar er waren ook andere overduidelijke boodschappen en boodschappers.
_Eén wereld – één gezondheid
Het inzicht dat menselijke gezondheid en de gezondheid van de menselijke leefwereld met elkaar verbonden zijn is zo oud als de westerse beschaving, en waarschijnlijk nog veel ouder in de oosterse beschavingen. De Griekse geneesheer Hippocrates vermeldde het reeds in zijn geschriften (Over lucht, water en plaatsen). Voor de erkenning binnen onze recente samenleving moeten we wachten tot de 20ste eeuw toen James Steele (1947) als eerste opmerkte dat er een duidelijke link is tussen sommige ziekten bij mens en dier. Calvin Schwabe (1964) definieerde de term 'zoonotics', als zijnde het proces waarbij dierlijke pathogenen aan de mens worden doorgegeven. Hij riep op om globale gezondheidsproblemen op te lossen via interdisciplinaire samenwerking.
Maar het was pas in 2004 dat de Wildlife Conservation Society op een congres de term 'One World, One Health' (één wereld, één gezondheid) in het leven riep en verwees naar de samenhang van de gezondheid van mens, dier en leefmilieu als geheel. Van dan af ging het snel: zowel in Noord-Amerika als in Europa, alsook elders in de wereld, werden verschillende OneHealth-initiatieven in het leven geroepen, en zelfs robuuste financieringsprogramma's opgestart. Het prestigieuze Europese Horizon 2020-programma had zelfs een groot budget veil voor onderzoeksprojecten over het belang van OneHealth voor globale gezondheidszorg.
Men baseerde zich op het feit dat menselijke volksgezondheid geen geïsoleerd fenomeen is, maar beïnvloed wordt via vele interacties, sommige van zeer nabij (bijvoorbeeld in het geval van jacht en veeteelt), sommige vanop grote afstand, zoals de vernietiging van pristien oerwoud. Hierdoor worden dragers van pathogenen die anders voor menselijke samenlevingen verborgen blijven, nu plots open en bloot op de eerste de beste markt te koop aangeboden. OneHealth is zowel intuïtief als proefondervindelijk een uitermate belangrijk concept voor de toekomst van de mensheid, mogelijk van even groot belang als klimaatsverandering waarmee het uiteraard ook zeer sterk interageert. Vanuit een geïntegreerd klimaat- en biodiversiteitsstandpunt is het een (om het in economische termen te stellen) 'unique selling point' (USP – uniek verkoopsargument) om regeringen te doen nadenken over huidige en toekomstige beslissingen die een impact zullen hebben op de toekomst van de mensheid. Het is een gezamenlijke vlag waaronder biodiversiteitsspecialisten, ecologen, klimatologen, artsen en dierenartsen, en vele anderen kunnen marcheren om het belang van de interactie tussen mens en omgeving voor het voortbestaan van de mens en zijn maatschappijen aan te tonen.
_Niets menselijks ….
Helaas, helaas, driewerf helaas, buiten de externe onwil om naar deze boodschap te luisteren, bewees het recente verleden dat ook voor wetenschappers geldt: 'niets menselijks is ons vreemd', en dat ook intern gerommel de gezamenlijke boodschap verminkt heeft. Plots vonden sommige groepen van wetenschappers van divers pluimage het nodig om alternatieve begrippen te ontwikkelen, en zagen concepten als EcoHealth en Planetary Health (en mogelijk nog andere) het daglicht, waardoor de boodschap verdund en verward werd. Waarom was dit nodig? Ik ken de achtergronden niet, maar het lijkt me logisch dat het (alweer) over ego's en belangengroepen ging, en niet over de onderliggende ideologische boodschappen. Wat is het verschil tussen deze concepten? Een publicatie stelt dat OneHealth voornamelijk vertrekt vanuit (bio)medische vraagstellingen, met een focus op zoönoses; terwijl EcoHealth zichzelf definieert als vertrekkende vanuit een ecosysteemaanpak van gezondheid.
Daar ligt de nadruk meer op socio-economische aspecten en de bescherming van biologische bronnen. Mag ik u vragen om de laatste twee zinnen even te herlezen? Denkt u niet dat al deze aspecten van belang zijn en dat er dus geen twee verschillende concepten nodig zijn?
Er is gelukkig een nieuwe stroming binnen dit globale denken die ervoor ijvert om al deze aspecten op gelijkwaardige basis te verenigen binnen OneHealth, zodat er geen verschillende en verwarrende termen meer nodig zijn. Het Belgische OneHealth Netwerk ondersteunt dit principe, onder andere in zijn recente rapport over lessen die geleerd werden uit de COVID-19-aanpak in België.
De voornaamste aanbevelingen gaan over intersectoriële samenwerking en het doorbreken van wat ze gecompartimenteerde 'silo's' noemen, met andere woorden: laat economen met ecologen praten en artsen met biodiversiteitsspecialisten. Het rapport vraagt ook een duidelijke integratie van het OneHealth-denken in de toekomstige 'EU Green Deal' van de Europese Commissie.
De OneHealth-aanpak is een must op alle vlakken, op alle niveaus en in alle beleidsbeslissingen want, houd u vast aan de takken van de bomen: de vraag is niet of er een nieuwe pandemie zal komen, maar wel wanneer die er zal komen. We zullen ons dus moeten wapenen tegen de volgende microbiële aanval, en hier zal ongetwijfeld de meeste aandacht naartoe gaan, en met goede redenen. Zullen we tegen dan voldoende kennis en infrastructuur hebben, ziekenhuisdraaiboeken, mondmakers, desinfecterende producten? Maar, en laat ons even dromen: een gecoördineerde en globale OneHealth-aanpak om de ongebreidelde vernietiging van biotopen en de ongecontroleerde consumptie van bijvoorbeeld bushmeat met mogelijke dragers van virussen te voorkomen, zou de volgende pandemie kunnen verhinderen nog voor die plaatsvindt. Zou dat niet te verkiezen zijn?
En nog een bedenking tot slot: 2020, het jaar van de vleermuis? Als we kunnen ontrafelen waarom vleermuizen zoveel potentieel schadelijke virussen tegelijk in toom houden zonder zelf ziek te worden, dan zouden zij in plaats van een bedreiging, een 'nature-based solution' (een natuurlijke oplossing) kunnen worden. Eerste genomische analyses geven reeds duidelijke indicaties. Ook een dergelijke aanpak is een deel van OneHealth!
(Foto bovenaan © Gwenny Cooman)
Meer van Koen Martens
(Foto bovenaan © Gwenny Cooman)