5 februari 2021
Ontschoten woorden
Hommage ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Stefan Hertmans
Volgende maand, op 31 maart, rondt Stefan Hertmans (1951) de kaap van zeventig. Hij is een van de meest notoire auteurs van de Lage Landen. De schrijver heeft niet alleen een indrukkend lyrisch oeuvre op zijn naam – zonder meer het elixir van een productief en meanderend schrijverschap – ook romans, verhalen en essays, toneelteksten, brievenboeken en wetenschappelijke artikelen zijn bestanddelen van het verzameld werk. Titels van Hertmans zijn beschikbaar in vele talen. De afgelopen jaren verwierf Oorlog en terpentijn (2013) internationaal renommee en ook de twee andere huizenboeken, De bekeerlinge (2016) en De opgang (2020), doen het uitstekend dankzij kritieken en vertalingen, nominaties voor literaire prijzen. De romantrilogie draagt aanzienlijk bij tot de internationale bekendheid van de schrijver.
Precies de buitenlandse statuur van Hertmans' werk is aanleiding om later dit jaar te focussen op een facet dat in het Nederlandse taalgebied relatief weinig aandacht krijgt. Hoewel door vertaalwetenschappers onderzoek is verricht, bijvoorbeeld naar de vertalingen van Oorlog en terpentijn, worden de veeltalige aanwezigheid en receptie van het oeuvre in de internationale journalistieke en academische kritiek hier nauwelijks waargenomen. Een transnationale receptiestudie over Hertmans' werk, de uiteenlopende lezingen in meertalig verband, betekent een complement voor de beeldvorming in het Nederlands. In 2020 is het oeuvre in Nederland bekroond met de Constantijn Huygensprijs, maar ook in andere taalgebieden ontving de schrijver gunstige kritieken en literaire onderscheidingen.
Voor War and Turpentine kreeg de auteur een nominatie voor de Man Booker International Prize. De eerste Nederlandstalige auteur die deze prijs in de wacht sleepte, was vorig jaar Marieke Lucas Rijneveld voor het romandebuut De avond is ongemak (The Discomfort of Evening). Hertmans' boek stond in 2016 op de lijst van de New York Times Book Review met de tien meest belangwekkende boeken van het jaar. Een jaar later verkoos The Independent het boek als best vertaalde buitenlandse fictie in het Engels (vertaling David McKay). Hertmans' boek prijkte daarenboven in 2016 op de lijst van de New York Times Book Review met de honderd meest bijzondere boeken van het jaar. De editie Guerre et térébenthine, vertaald door Isabelle Rosselin en uitgegeven bij Gallimard, heeft dan weer bijgedragen tot de bekendheid in het Franse taalgebied.
Vanaf het romandebuut Ruimte (1981) tot De bekeerlinge en De opgang – veertig jaar schrijverschap – heeft Hertmans in alle genres werk van formaat geleverd. Op het gebied van verhalend proza gaat naast de vermelde romans mijn persoonlijke voorkeur uit naar Naar Merelbeke (1994), Als op de eerste dag (2001), Harder dan sneeuw (2004) en Het verborgen weefsel (2008). De opstellenbundels Oorverdovende steen (1988), Sneeuwdoosjes (1989), Fuga's en pimpelmezen (1995), Steden (1998) en Het putje van Milete (2002) én de meer academisch onderbouwde geschriften Het bedenkelijke. Over het obscene in de cultuur (1999), Het zwijgen van de tragedie (2007) en De mobilisatie van Arcadia (2011) getuigen van een grondige belezenheid en leveren stof tot nadenken. Tezelfdertijd kan je deze producten van poeta doctus lezen als poëticaal statement en positiebepaling. Afzonderlijk uitgegeven essays, over Maurice Gilliams (Het kasteel bestaat niet meer, 1992; naast het nawoord in de uitgave van Poëziecentrum met de verzamelde gedichten) en de Hugues C. Pernath-lezing Volleerd als maagd. Over de noodzaak van een onmogelijke ethiek (2004), draag ik om persoonlijke redenen een warm hart toe. Hertmans' beschouwingen bieden verrassende inzichten. Ze zijn wervend neergeschreven en getuigen van eruditie en stilistisch vernuft. De opstellen geven de lezer van romans en gedichten de kans dwarsverbanden tot stand te brengen. Teksten in verschillende genres haken in elkaar zodat een taaluniversum als hybride weefsel tot stand komt. De in elkaar gevlochten draden van het weefsel laten vanuit panoramisch perspectief patronen zien die zich niet tot een genre beperken.
De schrijver expliciteert zijn standpunten over taal en maatschappij in zijn essays en andere kritische bijdragen. De schrijver is sociaal-kritisch ingesteld en neemt met opinieteksten en interviews deel aan het maatschappelijk debat. Een graag gedeelde cultuurpolitieke leestip is Hier gaat het over in de cultuur, de komende jaren (1999). Het sociaal engagement blijkt daarnaast uit zijn libretti en theaterwerk, bijvoorbeeld in Antigone in Molenbeek (2017). De toneelteksten Kopnaad (1992) en Mind the Gap (2000) behoren nog steeds tot mijn uitverkoren toneelteksten. Hertmans is niet alleen een begenadigd literair auteur, hij bezit ook een doctorstitel. Hij behaalde aan de Universiteit Gent de titel van doctor in de kunstwetenschappen met het proefschrift Zäsur, differentie, Ursprung, ironie. Hölderlin en de goden van onze tijd (2010).
De kiem van het schrijverschap is zoals gezegd, naar ik meen ook volgens de auteur zelf, de lyriek. Hertmans keert ook steeds terug naar die bron. Recente dichtbundels zijn Neem en lees. 10 gedichten over herinnering (2016), Een beeld van jou (2016, een keuze uit de liefdesgedichten) en Onder een koperen hemel (2018). De bundels zijn geschreven en verschenen naast de prozatrilogie waarmee hij de voorbije jaren en vandaag hoge ogen gooit. In 2006 verscheen de verzameluitgave Muziek voor de overtocht. Gedichten 1975-2005, getiteld naar de gelijknamige bundel uit 1994. De auteurseditie, met naast vroege verspreid gepubliceerde gedichten alle bundels vanaf Ademzuil (1984) tot Kaneelvingers (2005), is een omvangrijke verzameling. Nadien publiceerde hij nog De val van vrije dagen (2010) en de eerder vermelde titels.
De verjaardag is aanleiding om het oeuvre te herlezen. Met dat grondig herlezen ben ik vorig jaar al gestart. In dit geval is herontdekken een feest van de herkenning. We lezen immers met kennis van later gepubliceerd werk. Maar ook nieuwe perspectieven dienen zich aan, oudere titels worden in een ander licht gesteld. De kaap van zeventig – weliswaar een louter biografisch-anekdotisch gegeven – is reden om deze internationaal gerenommeerde alumnus van de Gentse universiteit in 2021 in de schijnwerper te plaatsen in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte.
(lees verder onder de foto)
Yves T'Sjoens Hertmans-boekenplank
Eind volgende maand verschijnt mijn essay over Hertmans' lyrisch werk. Oud-studenten presenteren de resultaten van een diepgravende variantenstudie: de dichter Hertmans heeft vooral in het vroege werk, opgenomen in de verzameluitgave Muziek voor de overtocht. Gedichten 1975-2005 (2006), opmerkelijk veel tekstwijzigingen aangebracht. Die tekstvarianten worden door Claudia Frickel, Eline Hendrickx en Tim Noens voor het voetlicht gebracht. De verjaardag wordt daarnaast aangewend om een selectie aan te bieden uit de poëzie in Afrikaanse vertaling. Dankzij Daniel Hugo, vertaler van Oorlog en terpentijn in Zuid-Afrika (Protea Boekhuis, 2016), wordt de dichter Hertmans geïntroduceerd in het Afrikaans. Drie Zuid-Afrikagedichten, opgenomen in Vuurwerk zei ze (2003), mogen niet ontbreken. Ik presenteer ze hieronder. De Gentse onderzoeksgroep TRACE (Translation & Culture) organiseert in samenwerking met CLIV (Centrum voor Literatuur in Vertaling, alliantieonderzoeksgroep Universiteit Gent en VUB) het symposium Hertmans in vertaling met aandacht voor vertalingen van poëzie, proza en toneel én de rol van vertalers als cultureel bemiddelaar. In de loop van de volgende maand wordt het programma bekendgemaakt. Voor de studenten van het mastercollege, met ieder academiejaar in het tweede semester aandacht voor de poëzie van Hertmans, wordt een online gesprek gepland.
_SWARTVROU, STELLENBOSCH
Bushok en schuivend beeld van aarde,
schuimende oevers en geföhnde wolk,
een arm die om een landschap gaat
en wat haar ogen zochten.
Stil jongen, stil je dorst.
Het is dat licht bewegen van
haar amper openvallend jasje
dat jou zo dromen doet.
Buiten roken bevrijde slaven nog
de zoete velden uit, de oude plaas,
de aardbeidronken clusters mens.
Als dit is wat het van ons wenst –
dan zal haar hand het hele leven
trillend dekken in een ogenblik,
een grote doodshoofdvlinder,
flapperend en felzwart in
haar wijndoordrenkte bed.
schuimende oevers en geföhnde wolk,
een arm die om een landschap gaat
en wat haar ogen zochten.
Stil jongen, stil je dorst.
Het is dat licht bewegen van
haar amper openvallend jasje
dat jou zo dromen doet.
Buiten roken bevrijde slaven nog
de zoete velden uit, de oude plaas,
de aardbeidronken clusters mens.
Als dit is wat het van ons wenst –
dan zal haar hand het hele leven
trillend dekken in een ogenblik,
een grote doodshoofdvlinder,
flapperend en felzwart in
haar wijndoordrenkte bed.
_MEISJE IN DURBAN
Ze loopt de kantjes van haar lippen af,
het zout, de kussen en de wonden
die ze mijn voorgangers vergaf.
Ik kom van Mozambique en heet Kyoto,
praat Xhosa met een lichte klik,
ik klak met paarse hakken op tarmac,
spreek ook Zoeloe en Maleis,
ben de godin van het portiek.
Een souvenir? De kneepjes van mijn hand?
Wuif met je hart, jij blanke,
laat mij het wisselgeld voor nog
één van mijn onnavolgbaar lichte
wimperslagen,
terugslag van donkere oceaan,
koel schuimende ochtend,
als je slaapt
en mij vergeet.
het zout, de kussen en de wonden
die ze mijn voorgangers vergaf.
Ik kom van Mozambique en heet Kyoto,
praat Xhosa met een lichte klik,
ik klak met paarse hakken op tarmac,
spreek ook Zoeloe en Maleis,
ben de godin van het portiek.
Een souvenir? De kneepjes van mijn hand?
Wuif met je hart, jij blanke,
laat mij het wisselgeld voor nog
één van mijn onnavolgbaar lichte
wimperslagen,
terugslag van donkere oceaan,
koel schuimende ochtend,
als je slaapt
en mij vergeet.
_VOORJAAR
Het is volmaakt zoals
het er staat
voltooid in eigen licht
wisselt het blikken
met een blinde
Het is het meest vluchtige
waar ik ondanks alles
toch niet bij kan komen
Proteus rent
langs de verbleekte hemel
en staart in spiegels van slik
sneeuwbes, een beeld van
Bloemfontein in woorden
dan de vallei, de amper
openvouwende einders
van gedroomde savanne
jouw groene ogen, hemelgroot,
want alles is in niets
en dat in jou.
het er staat
voltooid in eigen licht
wisselt het blikken
met een blinde
Het is het meest vluchtige
waar ik ondanks alles
toch niet bij kan komen
Proteus rent
langs de verbleekte hemel
en staart in spiegels van slik
sneeuwbes, een beeld van
Bloemfontein in woorden
dan de vallei, de amper
openvouwende einders
van gedroomde savanne
jouw groene ogen, hemelgroot,
want alles is in niets
en dat in jou.
Stefan Hertmans, Vuurwerk zei ze (2003).
Bovenstaande tekst is een voorpublicatie uit een hommage die Yves T'Sjoen schreef ter gelegenheid van Stefan Hertmans' zeventigste verjaardag. De volledige tekst verschijnt volgende maand.
Meer van Yves T'Sjoen