3 augustus 2021
De beste katholieken van de wereld
Nagenoeg de hele twintigste eeuw was Ierland een uitzondering op de regel dat ontwikkelde landen minder religieus zijn, een Europese tegenhanger van die andere uitzondering Vietnam, een minder ontwikkeld land waar de meerderheid van de bevolking niet-religieus is.
Daar kon ik niet naast kijken toen ik in september 1978 een jaar in Dublin studeerde: ook in de najaren van de punk was religie overal, van de mensen op de bus die min of meer simultaan een kruisteken maakten, tot de kapel op de campus die altijd halfvol zat met studenten, ook wanneer er geen dienst was. Wat deden die daar dan, bidden of zo? Het mysterie van de kruistekens heb ik na een tijdje zelf opgelost: de bus reed dan voorbij een kerk.
Nu was ik nog net oud genoeg om in Vlaanderen het Rijke Roomse Leven te hebben gekend, met Latijnse missen en versierde kapelletjes, maar dat was eind jaren zestig folklore geworden, met de komst van de progressieve onderpastoors. In Ierland was dat er allemaal nog, op een manier die toen zelfs in Italië begon te verdwijnen.
Mijn eigen beeld van Ierland was sterk bepaald door brochures van de Ierse toeristische dienst enerzijds en anderzijds door het werk van James Joyce, die de realiteit beschreef van het Ierland van het begin van de eeuw. Wat ik niet had kunnen vermoeden, is dat die werkelijkheid zeventig jaar later nog altijd bestond: tot in de jaren tachtig was Ierland katholiek op dezelfde manier als Iran islamitisch is. Of zoals de vader van de hoofdpersoon van A Portrait of the Artist het zo mooi uitdrukte: de Ieren waren 'a priestridden Godforsaken race'.
Joyce zal het zo wel niet bedoeld hebben, maar in de Ierse variant van het Engels heeft het werkwoord 'to ride' minder te maken met vervoermiddelen dan met seks. In de jaren negentig bleek plots dat het Ierse volk ook op die manier priestridden was. Dat wil niet zeggen dat er voordien geen priesters en nonnen aan kindermisbruik deden, wel dat opeens een paar mensen de moed vonden om er openlijk over te spreken. En plots was het hek van de dam: er waren op de duur zoveel verhalen over misbruik door priesters in de pers dat een Ierse krant een artikel publiceerde onder de kop 'Kind aangerand door leek' – dat was namelijk wél nog nieuws. Het misbruik was niet alles: plots werden de Ieren er zich van bewust dat dezelfde zwijgcultuur die het misbruik door priesters mogelijk maakte, ook heel wat ander verzwegen leed had verborgen.
De Ierse journalist Derek Scally heeft een mooi boek geschreven over wat hij in zijn titel The Best Catholics in the World noemt. Hij beschrijft duidelijk waar de bijzondere band tussen Ierland en Rome vandaan komt: onder Brits gezag werden katholieken tot het midden van de negentiende eeuw gediscrimineerd. En toen kwam de Ierse kerk onder leiding van een in Rome opgeleide bisschop, die er een gestroomlijnde en centraal georganiseerde machine van maakte. De liturgie werd hervormd en de traditionele rituelen en gewoonten werden vervangen door de allernieuwste antiliberale devoties, zoals die van het Heilig Hart.
In het arme Ierland van de tweede helft van de negentiende eeuw was de kerk de enige partner voor de overheid in Londen: als de aartsbisschop zich verzette tegen niet-religieus onderwijs, kreeg hij geld van de Britse regering om zelf scholen te organiseren. Voor ziekenhuizen en armenzorg gold hetzelfde: op die manier kwam de hele sociale sector in handen van de kerk. En toen Ierland in 1922 onafhankelijk werd, vond niemand het nodig om nieuwe structuren te creëren.
De nieuwe Ierse Vrijstaat verkocht zichzelf aan de katholieke kerk, of nog beter, de Ieren gaven hun ziel gratis weg. Jammer genoeg bleek al snel dat het de kerk niet alleen te doen was om de Ierse zieltjes. Ik denk niet dat er, met uitzondering van Islamitische Staat, ooit een natie heeft bestaan waar één religie zoveel macht in handen had. We kunnen nu, na bijna een eeuw, in alle objectiviteit zeggen dat het experiment spectaculair mislukt is.
Want we weten nu wat de prijs was van de mythe van het homogene katholieke land. Wie niet in het plaatje paste, emigreerde of werd weggetoverd. Ongetrouwde zwangere meisjes verdwenen in instellingen waar ze moesten werken voor de kost. Hun kinderen kwamen in weeshuizen terecht, waar ze in het beste geval verkocht werden aan katholieke gezinnen die geen kinderen konden krijgen. De jonge moeders konden alleen ontsnappen indien hun familie dat toestond, maar die had hen juist in die instelllingen gestopt om de schande van de zwangerschap uit te wissen. Voor ieder van die meisjes was er ook een man die hen zwanger had gemaakt, maar voor die daders was een biecht al ruim voldoende.
Derek Scally schrijft dat het te gemakkelijk is om het falen van dat systeem toe te schrijven aan een paar foute paters en nonnen. Net zoals in Oost-Duitsland konden de machthebbers rekenen op het zwijgen en het wegkijken van het allergrootste deel van de bevolking. Er zullen altijd wel daders zijn, maar ze zullen minder slachtoffers maken, als de anderen niet zwijgen of wegkijken. En dat is nu eenmaal gemakkelijker in een maatschappij die niet geleid wordt door mensen die geloven dat de kerk of de partij zich niet kan vergissen. De kerken in Dublin zitten nu vol met Polen.
_Literatuur
Derek Scally: The Best Catholics in the World: The Irish, the Church and the End of a Special Relationship (Penguin, 2021)
Meer van Geert Lernout