22 juni 2022
Eureka Europa #1: De Verdragen van de EU
Zoals elke grote organisatie moet ook de Europese Unie meegaan met zijn tijd. Verschillende recente crisissen vergen een aanpassing van de bestaande bevoegdheden en wetgeving. Er was de bankencrisis, de vluchtelingencrisis, de inbreuken op de rechtsstaat door landen als Hongarije en Polen, de gestage uitbreiding van de EU, de Brexit, het uiteengroeien van de Midden-Europese lidstaten en de oorspronkelijke kernlanden.
Want de Europese eenmaking steunt op verdragsrechtelijke afspraken. Op grond van het Pact van Brussel (1948) tussen vijf landen (Benelux, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk) en de oprichting van de EGKS (kolen en staal, 1952), geldt het Verdrag van Rome (1957) als écht vertrekpunt van de EU. Toen besloten zes landen (Benelux, Frankrijk, Duitsland, Italië) de Europese Economische Gemeenschap op te zetten, waaraan ook Euratom werd gekoppeld. Daar zijn verschillende nieuwe verdragen aan toegevoegd. Het Fusieverdrag (1965), richtte een overkoepelende Commissie op. De Europese Akte (1986, met al twaalf lidstaten) erkende de juridische rol van de Europese Raad en stelde een gemeenschappelijke buitenland- en veiligheidspolitiek in. De eigenlijke Unie kwam tot stand met het Verdrag van Maastricht (1992). Nog drie andere verdragen herzagen en versterkten de samenwerking: Amsterdam (1997), Nice (1999) en vooral Lissabon (2007). De opstelling van een Europese grondwet liep daarna spaak, zodat de Verdragen nog altijd samen de basis vormen van de Unie. Dat heet 'het acquis communautaire'.
De macht is ongelijk verdeeld. Het is een drieslagstelsel: het Europees Parlement – aanvankelijk alleen een raadgevend orgaan – heeft sinds Lissabon een uitgebreid medebeslissingsrecht verworven, maar het mangelt nog altijd aan volwaardig wetgevend initiatiefrecht; dat is voorbehouden voor de Europese Commissie die voorstellen van wet uitwerkt ('richtlijnen' die de lidstaten binnen de twee jaar moeten omzetten in nationale wetgeving); de échte machthebbers zijn nog altijd de staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten (nu 27), De Raad die op zijn 'Toppen' besluiten afspreekt. Een groot probleem daarbij is de verhouding tussen Europese beslissingen (die juridisch voorrang hebben op elke andere wetgeving) en de nationale soevereiniteit. De huidige clash tussen Polen en Hongarije met 'Brussel', zoals het centralisme van de Europese besluitvorming vaak smalend wordt genoemd, toont die toenemende wrijving in al zijn hevigheid aan.
Toelating tot de Unie kan alleen als voldaan wordt aan de zogenaamde criteria van Kopenhagen (1993). Je kunt maar toetreden als Europees land (daardoor is een aanvraag van Marokko onontvankelijk verklaard) en als je de rechtsstaat, de mensenrechten en het democratisch stelsel respecteert, het acquis communautaire onverkort overneemt, een werkende vrijemarkt beoefent en stabiele instellingen hebt. Daardoor begrijp je dat een land als Turkije – dat al in 1963 om associatie en in 1993 om toetreding vroeg – nog altijd afgewezen wordt: de rechtspraak is er bevooroordeeld, de democratie hoogst bedenkelijk, de bezetting van Noord-Cyprus een schending van het internationaal recht, de behandeling van minderheden (Koerden, Armeniërs, christenen … ) onaanvaardbaar.
Europa beseft dat om een splijting te voorkomen een grotere inspraak van de burgers noodzakelijk is, en dat de ivoren toren van de Raad doorzichtiger moet worden. De EU moet ook veel socialer worden, veel meer dan een gemeenschappelijke markt. Daarom is een herziening van de bevoegdheden onontbeerlijk, al bestaat er een afspraak over 'subsidiariteit' (beslissingen laten nemen op het juiste niveau, van gemeente, provincie, deelstaat, lidstaat tot Raad).
Om de bevolking van de EU nauwer te betrekken bij de werking van de Unie stelden Commissie en Parlement daarom samen voor een 'Conferentie over de toekomst van Europa' te houden. De Raad zette het licht op groen in december 2019. In verschillende fases ging men half 2020 over tot bevraging en overleg met de burgers in hun eigen land. Ook petities mochten worden voorgelegd. Daarna werden negen thematische workshops opgezet, werd een digitaal platform ontwikkeld, en een tussentijds rapport van de bevindingen opgemaakt. De leiding werd officieel gedragen door de voorzitters van het parlement, van het roulerend halfjaarlijks voorzitterschap, en van de Europese Commissie. Toen op 9 mei jl. het slotverslag werd ingediend waren dat Roberta Metsola (Malta, EP), Emmanuel Macron (Frankrijk, Raad) en Ursula von der Leyen (Duitsland, Commissie). De datum was bewust gekozen: het is de Dag van Europa, de dag waarop in 1950 Robert Schuman opriep om de krijgsbijl te begraven en gezamenlijk economisch de hand aan de ploeg te slaan – de grondslag van de EGKS.
In het burgerrapport staan 49 voorstellen tot wijziging van de verdragen, zowat 300 maatregelen die voortkomen uit 178 aanbevelingen die de burgerpanels uitwerkten. Het Europees Parlement heeft recent, op 9 juni, een resolutie aangenomen om de EU-Verdragen zo snel mogelijk voor herziening vatbaar te stellen, liefst al op de Top van 23 en 24 juni. Dat initiatief moet immers wettelijk van de Raad komen. Essentiële aanpassingen zijn allicht de opheffing van de unanimiteitsregel (waardoor één land besluiten kan blokkeren) en veralgemening van de 'gekwalificeerde' meerderheid, meer Europese zeggenschap bij grensoverschrijdende gevaren (zoals de corona-aanpak, het vluchtelingenprobleem, de verdediging van het gezamenlijk grondgebied), aanscherping en veralgemening van de sociale rechten én een onbeperkt wetgevend initiatiefrecht voor het Parlement zodat het dezelfde taken kan uitvoeren als de nationale parlementen. Doel is bij die gemengde Conventie (die lang kan aanslepen) ook waarnemers uit te nodigen uit de vakbonden, het Comité van de Regio's, het middenveld en natuurlijk uit de kandidaat-lidstaten, vooral van de Westelijke Balkan.
Eureka Europa is een nieuwe blogreeks over Europa en de Europese instellingen, onbekend, onbegrepen, onbemind, maar behoedster van vrijheid, democratie, welvaart en welzijn. VRT-journalist Lukas De Vos kent haar als zijn binnenzak en is uw welbespraakte, kritische én liefhebbende gids.
Meer van Lukas De Vos