9 september 2022
Denken
Als je denkt dat je datgene wat je denkt, zelf gedacht hebt, denk dan maar iets anders, want dan denk je dat waarschijnlijk verkeerd.
Uw politieke en maatschappelijke overtuigingen en zelfs uw 'gewone' meningen over het wel en wee dat we dagelijks in de krant of in het leven tegenkomen, daar hebt u zeker toch wel goed over nagedacht. Uw overtuigingen zijn niet uit de lucht gevallen, die meningen zijn niet op los zand gebouwd, laat staan dat iemand ze u ingefluisterd heeft. U hebt erover gelezen, betrouwbare stemmen uit de betreffende sector geraadpleegd, verschillende invalshoeken ingenomen, tegenstemmen afgewogen en advies ingewonnen? Dat hebt u allemaal vastgeknoopt aan wat u er vooraf al van wist en op die sokkel hebt u een stevige mening gebaseerd. En als dat niet strookt met wat u er vooraf over dacht, dan corrigeert u dat inzicht. Zo is het toch gegaan, niet?
Op mij hoeft u niet te letten, want ik vertolk ook maar een mening. Maar cognitiewetenschappers zouden die stelligheid wel eens in twijfel durven trekken. En dat volkomen los van die mening zelf, zonder dat ze die tegenspreken of zelfs maar kennen.
Kom, misschien wilt u wel toegeven dat tien, maximum twintig procent van die mening gebaseerd is op emotie, gevoel of een aangeboren voorkeur? Maar tachtig à negentig procent bestaat toch wel uit stevig denkwerk zeker, wat zullen we nu krijgen.
Volgens heel wat cognitiewetenschappers is het eerder andersom. Ik beweer hier uitdrukkelijk niet dat wij volledig gedetermineerd zijn door onze genen, instincten of door wat dan ook. Dat kleinere percentage – of het nu tien, twintig of dertig procent is doet niet ter zake – speelt ongetwijfeld een belangrijke rol, zorgt ervoor dat er voortschrijdend inzicht is en dat wij ons wel degelijk kunnen aanpassen aan de omstandigheden. Bovendien is er ook zoiets als creativiteit.
Neen, ik heb het erover dat we niet aan onszelf, en al helemaal niet aan onze opponenten, willen toegeven dat een groot deel van onze overtuiging gekleurd is door emotie, affect en tribale loyaliteit. Niet alleen bij die extreemrechtse racist met zijn donkerbruin buikgevoel, maar bij iedereen. Ook bij de zogenaamd weldenkenden, ook bij u, ook bij 'ons' en niet alleen in 'hun' denken.
Racisme is een goede illustratie van wat ik beweer. Met een zekere regelmaat moeten we vaststellen tot wat voor miserie het doorschieten van, aanvankelijk ethisch of wetenschappelijk waardevolle, standpunten kan leiden. Je vertrekt bijvoorbeeld met de zeer verdedigingswaardige #metoo-waarden en voor je 't weet zit je bij: 'wij' hebben gelijk en één vraagteken is genoeg om de ander te cancelen. Of je vertrekt bij een kritische vraag over een coronamaatregel en je raakt verstrengeld in de echokamers van de internetonzin.
En dat allemaal omdat ons brein op een bepaalde manier blijkt te werken.
Dat is namelijk niet 'gemaakt' om de waarheid te vinden, maar om die keuzes te maken die de eigenaar van dat brein in staat stellen te overleven en zich voort te planten. Tot zover is er weinig aan de hand. Wie het mechanisme van de evolutie door natuurlijke selectie een beetje kent wist dit al lang. Wat niet iedereen lijkt te weten, of toch minstens als erg contra-intuïtief ervaart en daarom ontkent, is dat datzelfde mechanisme er alles, maar dan ook álles zal aan doen om te functioneren en te floreren binnen de groep. Ons brein heeft er niet de minste moeite mee om de waarheid probleemloos terzijde te schuiven, te negeren en ronduit te ontkennen als dat beter uitkomt voor het groepsgevoel. Het merkwaardige is dat dat brein in staat is om dat te doen zonder het gevoel te krijgen dat het zichzelf bedriegt en beliegt. Of het moest héél vaagweg zijn en gemakkelijk weg te drukken.
Geconfronteerd met een of ander voorval, positief of negatief, heeft dat vrijwel onmiddellijk een effect op ons aanvoelen. Dat gebeurt niet altijd bewust en véél sneller dan het moeizame denkwerk dat er nodig zou zijn om alles grondig te evalueren. Iets dat elke politicus, immo- of autoverkoper al lang weet. Die emoties en affecten leggen de basis voor je oordeel en mening. Eens een overtuiging gevormd is, dan wéét dat brein hoe het zit en weeft die zekerheid in een verhaal, daarbij als een ervaren scenarioschrijver de werkelijkheid knedend tot het plausibel en coherent klinkt. Probleemloos wordt vervolgens het licht van de zon ontkend, wordt elk tegenargument desnoods moedwillig weggeredeneerd en zijn hardnekkige opponenten kwaadwillig, hebben zij het niet begrepen of zijn misschien zelf wel slachtoffer van een complot. U hebt het ongetwijfeld al zien gebeuren bij uw opponenten.
En dat alles omdat de evolutie indertijd, in de precaire levensomstandigheden tijdens de menswording, 'geoordeeld' heeft dat werkelijk álles moet worden opgeofferd aan de samenhang en het belang van de groep. Uit de groep gestoten worden was toen een doodvonnis. Een groep met minder samenhang dan de andere groepen werkte zich uit de evolutionaire ratrace. Vandaar ook de bijzonder felle reacties op apostaten. Je behoort tot een groep voor je er erg in hebt. Je hebt toch wel een mening over politiek, coronamaatregelen of ethische standpunten?
Maar is dat nu vandaag nog allemaal aan de orde? Kom me toch niet vertellen dat een aantal biologische eigenschappen van toen we onze aapachtigheid nog nauwelijks achter ons gelaten hadden, nu nog altijd zo'n belangrijke rol zouden spelen.
'We must, however, acknowledge, as it seems to me, that man with all his noble qualities ... still bears in his bodily frame the indelible stamp of his lowly origin.' Dat schreef Charles Darwin.
U twijfelt nog? Dan stel ik voor dat u eens aandachtig luistert naar de argumentatie van iemand waarmee u het grondig oneens bent. Noteer dat ik niet weet of u politiek links, dan wel rechts denkt, of u voor strenge coronamaatregelen of tegen bent, of u supportert voor Antwerp of voor Beerschot. U ontdekt bij uw opponent ongetwijfeld emotiegedreven drogredenen, denkfouten en onwil.
En om de oefening af te ronden, doet u de analyse nog eens over. Maar dan met uw eigen overtuigingen, meningen en zekerheden.
Succes.
Meer van Max Schneider