8 mei 2025
Over vrijheid
Over vrijheid! We gaan er al te vaak al te snel aan voorbij. Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis in het dagelijkse leven, doet ons in dit boek even stilstaan bij wat vrijheid zou kunnen betekenen.
Het boek duikt vanuit een filosofisch perspectief dieper in op de huidige beleving en toekomstige vormgeving van vrijheid in de V.S. Het levert verbijsterende inzichten op over de politieke en institutionele werking van de V.S met her en der een parallel naar Rusland, Oekraïne, China en Europa.
Thomas Piketty stelt op de cover van het boek dat het een ‘must read’ is. In alle eerlijkheid bekroop me dat gevoel niet meteen. Dat houdt ongetwijfeld verband met de wijze waarop het boek is opgevat en ingedeeld. Het werd opgesteld als een levensverhaal dat in een aanloop de kinderjaren van de auteur op de boerderij van zijn ouders in Ohio schetst. Vandaaruit worden gedachte- en geheugensprongen gemaakt naar het heden, naar elders en naar anderen, wat het soms moeilijk maakt om het verhaal – wie, waar, wanneer - te kunnen volgen. Bovendien gebruikt de auteur soms sportieve verwijzingen naar zijn persoonlijke beleving van de Amerikaanse baseball-competitie en het -spel, wat mij dan weer totaal vreemd is. En als klap op de vuurpijl stoorde ik me wat aan de niet altijd zo loepzuivere vertalingen, waardoor een handvol zinnen ronduit onbegrijpelijk zijn. Tot daar mijn eerder kritische bemerkingen. Je zou dus kunnen stellen dat de verpakking misschien wat beter kon voor een anderstalig lezerspubliek, maar inhoudelijk is het boek echt wel top. Wie even doorbijt, wacht een ontplooiing van heel wat moois dat deze auteur in dit boek heeft samengebracht.
Het boek werd door de auteur afgerond in 2023. Meteen stelt zich dan de vraag of de inhoud ervan nog steeds relevant is gelet op de recente ontwikkelingen. Meer dan zelfs! Het zijn net de gebeurtenissen van ‘de laatste 100 dagen’ die de conceptueel filosofische inhoud van dit boek vorm én realiteitszin geven. Wat de auteur als een risico aanvoelde tijdens het schrijven van dit boek - en iets waarvan je denkt ‘het zal wel niet zo een vaart lopen!’ - heeft zich ondertussen al meer dan eens bevestigd. Het maakt het boek op één of andere manier relevanter, begrijpelijker en vreemd genoeg nog actueler.
Over naar de inhoud. Het startpunt van het betoog van de auteur is dat we vrijheid vaak invullen door de afwezigheid van ‘het kwade’. Concreet betekent dit dat we daartoe structuren willen afbreken die je als individu de weg versperren. Dit is wat de auteur negatieve vrijheid noemt. Deze opvatting is immers louter gericht op het verleden met als doel om belemmeringen weg te nemen en ‘hoe het dan is’ verder te kunnen bestendigen. Denken we in dat kader bijvoorbeeld vandaag aan de initiatieven van de Trump-regering om de overheid te ontmantelen, de banden met de WHO door te knippen, e.d.
Als antwoord hierop schuift de auteur een nieuwe opvatting naar voor, nl. positieve vrijheid. Deze vorm van vrijheid is toekomstgericht. Hierin tracht je nu net om samen met anderen structuren, organisaties en een overheid op te bouwen die ‘hoe het zou kunnen zijn’ vorm kan geven.
De auteur stelt dat er vijf dimensies van vrijheid zijn. De eerste is soevereiniteit, noem het de zelfbeschikking van het volk en het individu om keuzes te kunnen maken. Dit handelt over het kunnen in vraag kunnen en durven stellen van de status quo. De tweede dimensie is onvoorspelbaarheid. Dit houdt in dat je als mens een levenshouding aanneemt die uitgaat van pluraliteit, verscheidenheid, avontuur, verbeelding en verwondering. Je persoonlijke idealen en waarden geven die zoektocht dan richting. In werkelijkheid levert dit dan een zekere ‘onvoorspelbaarheid’ op voor het beleid. De derde dimensie is mobiliteit, waardoor je kan bewegen van oost naar west, maar ook van een lagere naar een hogere sociale klasse. En dat blijkt in de Amerikaanse samenleving echt niet zo eenvoudig. De vierde is feitelijkheid, wat omvat dat je de werkelijkheid eerst (h)erkent om haar uiteindelijk ten goede te kunnen veranderen. Vooreerst kleurt de wetenschap hierbij het engagement dat we als mens met de wereld aangaan. En ook een ernstige onderzoeksjournalistiek is nodig. Tot slot is er als laatste dimensie solidariteit. Willen we onszelf vrijheid gunnen, dan moeten we ook de anderen vrijheid gunnen. Vrijheid is een gezamenlijk werkwoord.
De concepten die in dit boek aan bod komen werden gevoed door de ideeën van tientallen oude en hedendaagse filosofen, waaronder Plato, Aristoteles, Edith Stein, Simon Weil, Hannah Arendt en vele anderen. De pen van de auteur maakt evenwel niet alleen een reis door het verleden, maar ook een reis doorheen de wereld. Hij beschrijft zijn observaties, belevingen en gesprekken met collega’s, studenten en gevangenen. Hij staat stil bij ontwikkelingen in Rusland, Polen en het toenmalige Tsjechoslowakije van Václav Havel. Hij voert een gesprek met president Zelenski.
In het bijzonder levert het boek toch vooral een aantal spraakmakende inzichten op over de Amerikaanse samenleving. Er volgt een inkijk in de werking van de gezondheidsdienst, waarbij het menselijk lichaam vooreerst als een bron van inkomsten wordt bekeken. Er volgt een inkijk in het gevangeniswezen, waarbij Afro-Amerikanen eerder preventief dan reactief, eerder omwille van hun huidskleur dan omwille van hun gedrag worden opgesloten. Er volgt een inkijk in de gevolgen van wat er gebeurt als er slechts één waarde, nl. ‘ondernemerschap’ wordt nagestreefd. Wie uit de boot valt, heeft dit dan ook louter aan zichzelf te wijten. Er volgt een inkijk in de klimaatproblematiek, waarbij de ontkenning ervan leidt tot uitstel en uitstel leidt tot de verdere verrijking van ‘de fossiele denkers’. Er volgt een inkijk in de werking van de sociale media, die meer en meer het denken en het gedrag van de massa willen aansturen. Er volgt een inkijk in het kiessysteem, waarbij gevangenen zelf geen stem hebben, maar hun stem wel geteld wordt in het voordeel van wie de gevangenis heeft doen bouwen waarin ze worden opgesloten. Er volgt een inkijk in de politiek, waarbij men ‘de grootste leugens’ herhaaldelijk uitkraamt, zodat het publiek uiteindelijk toch zal denken dat er wel iets van aan is. En er volgt nog veel meer.
Mensen wezen me de weg naar boeken, en boeken wezen me de weg naar mensen
Timothy Snyder
Terwijl the American dream voor velen verder weg lijkt dan ooit, roept de auteur op om de rug te rechten. Hij beoogde via dit boek om een idee van vrijheid na te laten aan de volgende generaties stelt hij zelf: “We kunnen vrij zijn als we inzien wat vrijheid is. We kunnen elkaar erkennen, een goede bestuursvorm creëren en zelf ons geluk vormgeven”.
Het dient tot inspiratie voor de verdere toekomst. In de nabije toekomst ziet het er evenwel niet zo goed uit. Het gaat met de Amerikaanse samenleving de verkeerde kant uit. De democratie wankelt. De wind zit nu duidelijk tegen. Wetend dat een voorwerp in beweging in beweging blijft, zal het dus vermoedelijk eerst nog wat verder de verkeerde richting uitgaan. Maar de kentering komt nog wel. Dit boek kan daartoe de nodige bijdrage leveren! Een aanrader! Of zoals Thomas Piketty het stelt: een ‘must read’. En die enkele Bijbelse verwijzingen, die heel af en toe in dit boek de kop opsteken, neem ik er met veel leesplezier bij.
Alain Surkol
Meer van Alain Surkol
Alain Surkol
