26 oktober 2022
Woordziek
'I am in bed with influenza – but what does that convey of the great experience.' Virginia Woolf, 'On Being Ill'
In welke westerse taal voelt een ziek mens zich het belabberdst? De verwantschap van hun moedertalen doet vermoeden dat een zieke Fransman en een zieke Italiaan zich ongeveer even slecht moeten voelen. Malade en malato: de echo van de woorden wijst op eenzelfde mate van ongemak. Ik hoor in de gedeelde eerste lettergreep iets geruststellends: de 'zieke' Fransman en Italiaan voelen zich niet écht slecht; ze voelen zich gewoon niet goed. Een Duitser die zich ziek meldt, dicht ik meer hoofdpijn en koude rillingen toe. Krank klinkt een stuk erger dan malade; ik hoor in het woord krassende pijnsteken, van het soort waar je kregelig van wordt.
Wat dan te zeggen van de Spanjaard die zich enfermo voelt? Het Spaanse adjectief komt me niet veel zieker voor dan 'wat slapjes'. Let wel, een zieke Spanjaard kan zich ook morboso voelen. Mijn boekje Spaans voor beginners wil me doen geloven dat de twee adjectieven volkomen synoniem zijn, maar dat is in geen enkele taal ooit het geval. Woorden die van elkaar verschillen hebben ook een verschillende betekenis. Is dat geen wet in de wereld van de taal? Mijn gezinsleden bevestigen mijn aanvoelen: morboso klinkt in onze oren een stuk zieker dan enfermo, 'doodziek' eerder dan 'ziekjes'. Enfermo lijkt ons beter te passen bij de lichte toestand van algemene flauwheid die de Engelsen zo mooi omschrijven als under the weather (door het immer koortsvrije Google Translate vertaald als 'niet al te wel').
Vandaag slaat die uitdrukking op iets dat doorgaans minder erg wordt bevonden dan wat de drie woorden samen oorspronkelijk betekenden. Ze klinkt als een typisch Engels understatement. Oorspronkelijk komt de uitdrukking uit het zeewezen. Volgens één etymologische verklaring was een matroos die zich under the weather voelde, meer dan zomaar een beetje ziek. Daarom moest hij naar 'onderen', weg van het dek, onttrokken aan de straffende ogen van de onverbiddelijke zeegoden. Volgens een andere verklaring slaat dat 'weather' op de kant van het schip waarop de wind en de golven bij een storm danig inbeukten. Op die plaats kon de slappe matroos dus beter niet bovendeks staan. De betekenis is in beide verklaringen grotendeels dezelfde: wie under the weather was, kon maar beter de kajuit opzoeken.
Net als het Spaans heeft de taal van Shakespeare twee basisadjectieven om aan te geven dat iemand ziek is. Een Engelsman kan zich sick voelen maar ook ill. Het eerste adjectief is ouder dan het tweede. Sick komt van dezelfde Germaanse woordstam die in onze taal 'ziek' opleverde en mogelijk ook 'sukkel'. Ill duikt pas in de twaalfde eeuw voor het eerst in het Engels op. Pas rond het midden van de vijftiende eeuw krijgt het de betekenis die het vandaag nog steeds heeft: 'ziek', zoals in 'niet gezond'.
Aanvankelijk sloeg ill – mogelijk door een verwantschap met het woord evil – op dingen die we in het Nederlands ook 'ziek' noemen, maar dan in de figuurlijke zin van het woord: 'moreel verwerpelijk', 'ziekelijk'. Het is een van de vele ironieën van de taalontwikkeling dat de oorspronkelijke betekenis van ill verhuisde naar het aanvankelijk neutralere woord sick. Dat kent in het hedendaagse Engels wél de morele betekenis die ill vandaag niet meer heeft. 'A sick idea', zegt men in de taal van Shakespeare: die gedachte is vanzelfsprekend niet ongezond in de medische betekenis van het adjectief.
Ook in het Nederlands kan 'ziek' diezelfde morele connotatie hebben. Wanneer we spreken van een 'zieke gedachte' hebben we volgens Van Dale te maken met de figuurlijke betekenis van 'ziek': 'immoreel', 'getuigend van een verdorven geest'. Een paar lemma's verderop in het woordenboek krijgen we onder 'ziekelijk' een vergelijkbare omschrijving: 'afwijkend van wat als normaal beschouwd wordt'.
In de eerste betekenis van het woord moeten we 'ziek' en 'ziekelijk' volgens Van Dale op een minder connotatieve manier begrijpen, letterlijk dus. Beide woorden slaan dan gewoon op het tegendeel van 'gezond' – niet in de morele, maar in de medische betekenis van het woord. 'Zich bevindend in de toestand dat de levensprocessen niet regelmatig en ongestoord verlopen', zoals het woordenboek het in het geval van 'ziek' enigszins omslachtig uitdrukt. 'Ziekelijk' wordt dan weer omschreven als 'van ziekte of kwalen getuigend', waarbij het adjectief er volgens het woordenboek ook op kan wijzen dat degene op wie het woord slaat nogal vaak ziek is. Een ziekelijk kind is een kind dat de neiging heeft ziek te zijn.
In Van Dale heeft 'ziek' niet minder dan zes betekenissen, waarvan vijf als zelfstandig opererend adjectief. In de zesde en laatste betekenis komt het woord voor als tweede deel van een samenstelling, zoals in 'babbelziek', 'lasterziek' of 'twistziek'. 'Ziek' betekent daar, aldus het woordenboek, 'sterk verlangend naar'. Wie twistziek is wil de hele tijd ruziemaken, vanuit een of andere onverklaarbare aandrang. En wie babbelziek is kan het ook niet helpen: zwijgen is onmogelijk. 'Woordziek' is een begrip dat niet bestaat: het eerste deel van de samenstelling moet immers een werkwoordstam zijn. Ik voel me nochtans vaak woordziek.
Meer van Jürgen Pieters