24 januari 2023
Schoonschrift (deel 2)
In het eerste stuk onder deze titel begon de laatste alinea met 'De volgende keer wil ik het nog hebben over het feit dat schrijftaal, in tegenstelling tot spreektaal, iets te zeggen moet hebben, …' en dat was een ernstige overtreding van een van de regels voor schoon schrijven die ik nog wou uitleggen. Je moet namelijk nooit iets publiceren dat niet helemaal af is en ik ontdek nu pas dat ik in totaal meer dan twee afleveringen nodig heb. Zoals u merkt, zeg ik dit keer niet hoeveel.
Een langere tekst heeft een structuur nodig en die leg je dus best vooraf vast, wat meteen wil zeggen dat je dat begin alleen helemaal op het einde kan schrijven en dat had ik niet gedaan, deze ene keer. Een dergelijke regel geldt ook voor een boek, voor een hoofdstuk, en eigenlijk zelfs voor een alinea. Elke eenheid van tekst heeft een begin, een midden en een einde.
In gewone spreektaal is dat anders. Zoals in die oude Monty Python-sketch over de Spaanse inquisitie, zeg je in het begin dat je twee dingen te zeggen hebt, en dan komen er plots drie, of vijf, of zeven. Niemand maalt erom in een gesprek, maar zet dit op papier en we gaan met zijn allen mee tellen.
Het einde van een alinea, hoofdstuk of boek heeft dan weer meer gemeen met spreektaal: wie al eens bij het vertellen van een mop de clou is vergeten, weet wat ik bedoel. Bij een gesprek (en zelfs een monoloog) moet de spreker op een of andere manier aangeven dat het nu de beurt is aan iemand anders en dat doe je niet door plots te stoppen met praten of een zin te laten …
Maar beginnen en stoppen zijn gemakkelijk. Een clou hebben we al voor we beginnen en we verzinnen zonder problemen een openingszin, maar het probleem is wat er tussen die twee gebeurt. Wie wat langere teksten bekijkt op sociale media zal snel merken (1) dat er wel heel weinig langere teksten zijn en (2) dat die laatste restanten een slechte of totaal geen structuur hebben. Het is duidelijk dat het tweede punt een gevolg is van het eerste. Hoe lang is het geleden dat u nog een tekst van pakweg 3000 woorden hebt gelezen, op een scherm?
Wij leven in een tijd van collectieve ADHD, van clickbait en soundbites, waar het niet te moeilijk moet zijn en vooral niet te lang mag duren. Wie toch met het geschreven woord wil overtuigen (meestal omdat hij/zij/hun iets wil verkopen), die laat vooraf best weten hoeveel minuten je voor de lectuur nodig hebt. Vorig jaar publiceerden Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel een heel nuttig boek over dit fenomeen: de moderne democratische maatschappij staat of valt met de geletterdheid van de burger, maar een derde van de Europeanen kan onvoldoende lezen en 14% van de Belgen leest nooit. In de VS is dat nog erger, met de bekende gevolgen: daar haalt minder dan de helft van de bevolking het leesniveau van het zesde leerjaar.
De democratie (en onze hele moderne beschaving) overleeft niet zonder geletterde burgers en deze geletterdheid is niet het technisch kunnen ontcijferen van die tekentjes, maar wat Hisgen en van der Weel 'diep lezen' noemen en wat bij ons op school 'begrijpend lezen' heette. Dit is kritisch lezen en daarvoor heb je aandacht nodig. Je moet weten (en niet vergeten) wat er in de eerste alinea staat, om de tweede te begrijpen, en je moet het merken als er in de derde iets staat dat in tegenspraak is met iets in die eerste alinea. En dat kan alleen als je tussen een en twee, of twee en drie, niet op Facebook of WhatsApp hebt gezeten.
En dat is echt alarmerend: neem nu nog dat die hele westerse beschaving jou niets kan schelen en dat je vindt dat het Vlaamse onderwijs niet moet investeren in het aanleren van diep lezen. Wil jij dan verdedigd worden door een advocaat die bij de vierde pagina van je dossier al vergeten is wat er op de eerste stond?
En dat is echt alarmerend: neem nu nog dat die hele westerse beschaving jou niets kan schelen en dat je vindt dat het Vlaamse onderwijs niet moet investeren in het aanleren van diep lezen. Wil jij dan verdedigd worden door een advocaat die bij de vierde pagina van je dossier al vergeten is wat er op de eerste stond?
Als we niet langer kunnen lezen wat er echt staat, hoe kunnen we dan ooit op een ordentelijke manier langere teksten schrijven? Daarom raadde ik mijn studenten altijd aan om eerst een lijstje te maken met de dingen die ze te zeggen hadden, dan dat lijstje goed te bestuderen om te zien wat echt belangrijk is en dan de volgorde van die punten te bepalen. Eén studente vertelde me na de les dat ze leed aan een syndroom waarvan ik de naam ben vergeten, maar waardoor ze geen onderscheid kon maken tussen belangrijke en onbelangrijke dingen. Ik heb het niet gedaan, maar had haar toen geluk moeten wensen omdat ze met succes had beslist om deze belangrijke boodschap met mij te delen.
Zulke lijstjes vormen de ruggengraat van een langere tekst en er zit een schoonheid in lijstjes waar de grootste schrijvers mee spelen: Vladimir Nabokov beweerde dat hij dagenlang had gewerkt aan een lijst met de namen van de klasgenootjes van Lolita. Voor gewone schrijvers is een chronologische volgorde in de meeste gevallen al meer dan genoeg, maar voor gevorderden kan je daarmee spelen: Wim Helsen heeft een conference waar hij de clou van de grap in het begin weggeeft en ook op tv zie je die techniek steeds vaker: Breaking Bad begint met twee mannen met een gasmasker op die in hun onderbroek met een camper door de woestijn wegvluchten. De rest van de aflevering legt uit hoe ze daar terecht kwamen.
Het is overigens merkwaardig hoe we bij de betere tv-reeksen bereid zijn om ingewikkelde en niet-chronologische structuren te begrijpen maar dat we op papier afhaken. Of toch niet zo merkwaardig: die reeksen en films worden geschreven door mensen die vergelijkende literatuurwetenschap hebben gestudeerd en die dus geleerd hebben op welke manier de grote schrijvers lange en moeilijke teksten een structuur geven.
Lees hier het eerste deel van dit essay.
_Nawoord
Neil Innes werd de zevende Monty Python genoemd: hij was de auteur/zanger van 'The Tale of Sir Robin' in The Holy Grail.
Deze Britse troubadour drukte heel mooi uit waar ik het de volgende keer over wil hebben: 'There's something to be said for having something to say'.
(Wordt vervolgd)
Meer van Geert Lernout