14 maart 2023
Normvervaging in het hart van Europa
De burgemeester van Gent klaagt de mensonterende overbevolking aan in de gevangenis van zijn stad. Eerder deden zijn Brusselse, Antwerpse en Bergense collega's dat ook al. Het probleem is algemeen Belgisch. De gevangenisdirecteurs in globo deden hetzelfde eind verleden jaar. Geplande capaciteitsuitbreidingen in Brussel en Dendermonde kunnen tijdelijk soelaas bieden. Maar lang zullen die dure investeringen niet baten, als de kraan wagenwijd blijft openstaan.
De belangrijkste oorzaak van de overbevolking is duidelijk de steeds toenemende duur van de voorlopige hechtenis.
De opsluiting van niet veroordeelde burgers zou de absolute uitzondering moeten zijn. Die 'voorhechtenis' wordt daarom van maand tot maand getoetst aan alle stringente voorwaarden waar ze moet aan voldoen. Maar de laatste dertig jaar zagen we gestaag de duur van die voorhechtenis toenemen. Zelfs als het onderzoek is afgesloten, worden de meeste gedetineerden vandaag vastgehouden tot na het proces. Voorleiden 'onder de banden van het aanhoudingsmandaat' is tot algemeen vervolgingsbeleid verworden. Rechters spreken hun confraters van het openbaar ministerie daarin niet graag tegen. Iedereen binnen de strafrechtsketen schuift de beslissing om een verdachte vrij te laten in de loop van het proces door naar de volgende, uit angst voor de reactie in de pers. De moeilijke beslissing om iemand van zijn vrijheid te beroven werd zo geleidelijk de moeilijke beslissing om iemand vrij te laten. De rechtsorde die de vrijheid als uitgangspunt neemt en de opsluiting als hoge uitzondering definieert, de vrucht van de Verlichtingsideeën van onze vaderlandse revolutionairen, gaat zo geleidelijk op de schop. We kunnen spreken van een sluipende normvervaging.
Als ik naar de bevoegde magistraten luister, zouden internationale criminelen de plaats ingenomen hebben van de huis-, tuin en keukendieven die hen in de jaren tachtig werden voorgeleid. Ze hebben pech, want ik volg die evolutie inmiddels ook al 37 jaar. Ik zie die gedetineerden niet tijdens de ondervraging, maar ik leer hen kennen tijdens hun voorhechtenis die gemakkelijk zes maanden duurt. De mensen die ik zie zijn voor een groot stuk onderbetaalde arbeiders en loopjongens van een illegale economie die – dat is alom geweten – het smeer is van onze glittersamenleving. Het zijn zelfs niet eens dieven. Zij stelen eigenlijk niets. Ze werken voor een hongerloon op plantages en verdwijnen bij het oprollen daarvan voor maanden in de cel, in de hoop dat ze de weg wijzen naar het grote netwerk dat hen tewerkstelt en hen besteelt van alle rechten en van hun waardigheid.
Waar is ons rechtvaardigheidsgevoel gebleven? Hoe verloopt het maatschappelijk discours om die lieden slechter en gevaarlijker voor te stellen dan de huis-, tuin en keukendieven van weleer en dan de witteboordcriminelen wier voorlopige hechtenis – zo ze al gevat worden – wel vliegensvlug wordt omgezet in een vrijstelling onder voorwaarden of in een hechtenis met een enkelbandje?
Deze evolutie is verre van onschuldig. Door de underdog te criminaliseren worden heus niet alleen de underdogs geraakt – wat al erg genoeg is. Ook de fundamenten van onze vrije samenleving worden stilaan maar zeker onderuit gehaald.
Als gevangenisdirecteurs de onhoudbare situatie aanklagen, wordt hen tegengeworpen dat het probleem niet van gisteren is, alsof dat het probleem kleiner maakt. Hen wordt gezegd dat heel het strafwetboek eerst moet worden hervormd en misschien zelfs heel justitie. Dat politie en magistraten eerst bijkomende middelen moeten krijgen om die almaar ingewikkelder wordende onderzoeken en procedures aan te kunnen.
Als gevangenisdirecteurs de onhoudbare situatie aanklagen, wordt hen tegengeworpen dat het probleem niet van gisteren is, alsof dat het probleem kleiner maakt. Hen wordt gezegd dat heel het strafwetboek eerst moet worden hervormd en misschien zelfs heel justitie. Dat politie en magistraten eerst bijkomende middelen moeten krijgen om die almaar ingewikkelder wordende onderzoeken en procedures aan te kunnen.
Hen wordt gezegd dat de wet op de voorlopige hechtenis prima zou zijn, maar dat de uitvoering hier en daar mangelt. Magistraten moeten bijscholing krijgen, politie moet (nog) meer middelen krijgen en er moeten misschien meer cellen gebouwd worden, de alternatieven moeten beter uitgewerkt worden, de opvangmogelijkheden in de zorg moeten eerst worden uitgebouwd.
Mag ik een gok wagen? Al die hervormingen komen er nooit en burgemeesters zullen terecht verontwaardigd blijven, zonder dat er eerst een maximumduur voor die voorlopige hechtenis bij wet wordt ingevoerd.
Hier is de vraag die de burger van dit land moet beantwoorden: hoelang zou jij aanvaarden dat het gerecht je kan opsluiten (ik neem voor de gelegenheid nog aan dat dit gebeurt op menswaardige wijze, alleen, in een eenmanscel) wanneer het je verdenkt van betrokkenheid bij bijvoorbeeld drugshandel? Wanneer vind jij dat het gerecht genoeg tijd heeft gehad om je schuld of je onschuld in te schatten en je voor een bodemrechter te brengen? Mag dat gerust een half jaartje in beslag nemen? Het antwoord op die vraag is de morele meetlat waarop vervolgens de middelen moeten worden afgestemd.
Een wet die in de uitvoering zo erg mangelt, is een slechte wet. Vandaag zijn het voornamelijk arbeiders in de illegale drugshandel uit andere lidstaten die er het slachtoffer van zijn. Maar morgen ben jij het. Zo werkt normvervaging hier, in het hart van Europa met zijn o zo hoge morele standaarden. Ook dat is het verhaal van Vlaanderen.
Meer van Hans Claus