2 mei 2023
Het lege boek
Jaren geleden zocht ik toenadering tot een genootschap waar mensen regelmatig bijeenkomen voor een uiteenzetting rond een of ander thema, gevolgd door een gesprek bij 'een' glas. Herhaaldelijk vroeg ik naar een soort van handvest, of een visietekst, maar tevergeefs. Wel was er sprake van een vrij uitgebreid en formeel ritueel, dat strak gevolgd werd. Toen me na enige tijd gezegd werd dat op een centrale tafel in de vergaderruimte of tempel een boek lag, dacht ik gevonden te hebben wat ik zocht: de 'bijbel' van het genootschap. Tot mijn geamuseerde verwondering werd me echter diets gemaakt dat er in dat overigens fraai ingebonden boek niets te vinden was: het was een dummy, een onbedrukt boek, met niets dan maagdelijk lege blanco bladzijden. Dat, en enkele andere zaken, heeft ervoor gezorgd dat ik niet toegetreden ben; ik moet bekennen dat men ook niet stond te trappelen om mij op te nemen. Het aanvoelen was dus wederzijds, en dan is het beter om er niet mee door te gaan.
Sinds ik me bewust geworden ben dat ik altijd atheïst geweest ben, zelfs toen ik in de katholieke zuil opgroeide en er zowat mijn hele 'actieve' leven in werkte, heb ik constant nagedacht en onderzoek gedaan naar de werking van godsdiensten. Het is een uitgebreid domein, er is oneindig veel meer over geschreven dan een mens kan lezen in een heel leven, en de benaderingen zijn even uiteenlopend als ze overtuigd zijn van hun eigen gelijk.
Wat godsdiensten echter allemaal gemeen hebben, is dat ze rituelen en tradities hebben, waaraan ze uitermate verknocht zijn en die in hun dagelijkse leven een belangrijke plaats innemen. De verscheidenheid van die rituelen is oneindig, zowel binnen een bepaalde godsdienst als over de verschillende godsdiensten heen. Aan die gebruiken wordt weliswaar een grote betekenis gehecht, maar die heeft bij nader toezien zo goed als niets te maken met de inhoud van de godsdienst, met de leer, met de dogma's, met de levensbeschouwing, met de grote vragen over leven en dood, God en mens, individu en maatschappij. Het is de praktijk van het regelmatig, zelfs dwangmatig rigoureus uitvoeren van de voorgeschreven handelingen die bepaalt of je tot een godsdienst behoort, veeleer dan de eventueel onderliggende diepe religieuze gedachten. Dat was blijkbaar ook het idee achter het lege boek van het genootschap waarover ik het in de aanhef had: er is geen diepere grond, er is slechts de rituele praktijk. Maar zelfs als er een boek is, is dat niets anders dan de legitimering van de voorschriften.
Die vaststelling zou voldoende kunnen zijn om die praktijk als essentieel onbelangrijk van de hand te wijzen als louter folklore, en dat is in feite ook zo: als je wil doordringen tot de essentie van een godsdienst moet je verder en vooral dieper gaan zoeken dan die traditionele gebruiken en de opvattingen van eenvoudige gelovigen. Maar er blijft een zekere argwaan knagen. Waarom toch al die op zich zinloze en vaak onbegrijpelijke en duistere, soms zelfs esoterische en geheime voorschriften? Waarom er zo fanatiek de hand aan houden?
Zo kom je bij de vraag naar de reden van de godsdienst, de bedoeling, en vervolgens naar de gebruikte middelen om die doelstellingen te realiseren. Als je erin slaagt om mensen te overtuigen of desnoods te dwingen om te doen wat jij wil, dan heb je macht over hen, en dan kan je hen voor jou laten werken, zodat je dat zelf niet meer hoeft te doen; je kan hen ertoe brengen om de vruchten van hun arbeid aan jou af te staan, zodat jij niet alleen machtig, maar ook welgesteld wordt zonder al te veel inspanningen. Dat is wat mensen altijd al gedaan hebben, op grote of kleine schaal. Het is dus menselijk, zou je kunnen zeggen. En het systeem blijkt te werken. In de loop van de geschiedenis zijn er talloze stelsels geweest die op dat principe gebouwd waren, of die nu religieus waren of niet. Het feodale stelsel, de absolute monarchie, de dictatuur, de godsdienst, het komt allemaal op hetzelfde neer.
Misschien het meest sprekende voorbeeld is het leger. Daar is alles gereglementeerd tot in de puntjes, en het gezag is er absoluut. Neem nu de dril: de soldaten leren gezamenlijk marcheren, al dan niet in paradepas, en allerlei manoevers uitvoeren op bevel. In oorlogstijd hebben ze evenwel niets aan wat ze zo geleerd hebben, behalve dan meteen zonder nadenken een bevel uitvoeren.
'Forward, the Light Brigade!'
Was there a man dismay'd?
Not tho' the soldier knew
Someone had blunder'd:
Theirs not to make reply,
Theirs not to reason why,
Theirs but to do and die:
Into the valley of Death
Rode the six hundred.
(Alfred, Lord Tennyson, uit 'The Charge of the Light Brigade')
Was there a man dismay'd?
Not tho' the soldier knew
Someone had blunder'd:
Theirs not to make reply,
Theirs not to reason why,
Theirs but to do and die:
Into the valley of Death
Rode the six hundred.
(Alfred, Lord Tennyson, uit 'The Charge of the Light Brigade')
De godsdiensten spannen evenwel de kroon. Zelfs zonder al te veel wapengeweld slagen ze erin om mensen te overtuigen om op een bepaalde manier te leven en zelfs te denken, en niet meer te leven en te denken zoals ze dat zelf willen. Wat de godsdienst oplegt, heeft in feite niet het minste belang, en het verschilt ook van godsdienst tot godsdienst, waaruit blijkt dat het geen intrinsieke betekenis heeft: geen vlees eten op vrijdag, geen varkensvlees eten, op zondag naar de eredienst gaan, of op vrijdag, of zaterdag; vlees en melk niet op dezelfde tafel of in dezelfde koelkast zetten; je haren op een bepaalde manier dragen; je op een bepaalde, zelfs zonderlinge manier kleden; vijf keer per dag bidden; relikwieën vereren; op bedevaart gaan; vasten … Je kan het zo gek niet bedenken, of iemand heeft er wel een regel van gemaakt. Een typisch voorbeeld daarvan zijn de joodse voedselwetten: de regels voor het verorberen van eieren zijn tot in het kleinste detail beschreven; in joodse restaurants en in industriële voedingsbedrijven komt een mashgiach of een rav hamachshir de eieren een voor een nakijken, tegen betaling, natuurlijk. Het kan niemand ontgaan dat een overtreding van een van deze voorschriften, bijvoorbeeld door een even aantal eieren tegelijk te koken in plaats van een oneven aantal, en ten minste drie, geen intrinsiek kwaad is en normaal gesproken evenmin als dusdanig aangerekend kan worden, en het naleven ervan evenmin als een essentiële uitdrukking van diepe godsdienstigheid beschouwd kan worden. Dergelijke voorschriften vinden we overigens in alle godsdiensten.
Maar het betekent allemaal niets, behalve dat er mensen zijn die de regels opstellen en de naleving controleren en sanctioneren, en andere mensen die de regels moeten naleven, en gestraft of uitgesloten worden als ze dat niet doen. En bemerk: de ene groep is elitair in alle opzichten, en oppermachtig en welgesteld, de andere bestaat uit de menigte. En dat is natuurlijk niet toevallig zo.
Bespaar me dus al dat vrome gepraat over God, openbaring, naastenliefde, zonde, verlossing, eeuwig leven … Het is allemaal ontsproten aan het brein, de fantasie en vooral het kwaad opzet van mensen die anderen aan zich willen onderwerpen en voor zich willen doen werken.
En bedenk vooral dat enkel wanneer alle mensen vrij zijn, gelijk, en solidair met elkaar, dergelijke systemen geen kans maken.
'Het is de hoogste geheime betrachting van een dictatoriaal bewind en helemaal in zijn belang de mensen te bedriegen en de vrees waarmee men hen in bedwang moet houden te verbergen onder het mom van een schitterende godsdienst, zodat ze ten strijde trekken voor hun horigheid als voor hun heil, en het niet voor verwerpelijk maar voor behoorlijk houden dat men bloed en leven veil heeft voor de bijval van een enkele persoon; men kan integendeel in een vrije staat niets bedenken noch betrachten dat minder heilzaam is dan dat; het is immers totaal in tegenstrijd met de gemeenschappelijke vrijheid dat men het vrije oordeel van eenieder belaadt met vooroordelen of op enige manier onderdrukt.'
(Spinoza: Theologisch-staatkundige verhandeling, voorwoord, § 7)
Meer van Karel D'huyvetters
(Spinoza: Theologisch-staatkundige verhandeling, voorwoord, § 7)