3 april 2019
Jungle. Berichten uit transitland
'De boot zinkt!' schreeuwt Aya. Het zilte water gutst naar binnen. Handen gaan op zoek naar het lek en schuiven vliegensvlug over de rubberen zijwanden die snel ineenstuiken. Geleidelijk aan verdwijnt de oranje bodem. De Noordzee klotst in een bootje dat amper zeewaardig is. Tabaksbruine golven jongleren met het zwaartepunt tot het wrak kapseist. Paniek. Negen drenkelingen verbijten de kou en zwemmen terug naar de vloedlijn. Aya helpt haar kleine zusje. Ze voelt het frêle lichaam verkrampen terwijl haar adem stokt. De nacht hangt inktzwart boven het Kanaal tussen Frankrijk en Engeland. Oversteekpoging 21: mislukt.
Aya en haar familie druipen uitgeteld af naar de winteropvang in Grande-Synthe nabij Duinkerke. Daar kunnen ze terecht tot eind maart. Nadien zijn ze weer aangewezen op de jungle. Gelukkig waren ze niet ver op zee en kwamen ze er met de schrik van af.
Dit is een van de vele vreselijke verhalen die we mee naar huis nemen na een dag vrijwilligerswerk in de transitkampen. Dit zijn de echte verhalen achter uitgeholde krantenkoppen: 'Migranten gered van boot op Kanaal'. Dit gaat over mensen. Migranten zijn mensen.
De transitkampen in de regio van Nord-Pas-de-Calais staan sinds de zomer van 2015 vastgepind in heel wat Vlaamse agenda's. Wat we toen aantroffen tartte alle verbeelding: Duizenden mensen op de vlucht, kwetsbaar in hun positie, jonge gezinnen met kinderen bivakkerend in bossen en geïmproviseerde kampen, zomertentjes bij vriesweer, zieken ijlend op rottende matrassen en ongedierte door het vele afval en uitwerpselen. Europa op haar lelijkst dat haar lidstaten toelaat de waarde van mensenlevens te laten kelderen.
Tot op heden registreerden we geen enkele vorm die op een duurzaam beleid wijst. Er is geen solide bescherming waardoor traumatische ervaringen blijven cumuleren. Ontbering en schending van de mensenrechten lopen als een rode draad doorheen de jungles, ongeacht haar bewoners al dan niet minderjarig zijn. Hoe kunnen wij deze mensen de rug toekeren? Hoe doe je dat, mensen in nood aan hun lot overlaten?
Burgers voelen een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Het traag op gang komen of uitblijven van steun van de overheid en grote humanitaire organisaties slagen enorme gaten in basisprovisionering en humanitaire hulp. Mensen worden overmand bij het registreren van zoveel onrecht en het gevoel van verantwoordelijkheid groeit. Er zijn tenslotte mensen in nood die zich binnen onze samenleving bevinden in een perimeter die bereikbaar is. De motivatie is met andere woorden intrinsiek en vindt plaats vóór de persoonlijke ontmoeting. Ze vind haar oorsprong voornamelijk in de eigen morele waarden.
Een eerste fase naar concrete hulpverlening is de expliciete drang om actie te ondernemen. Daaropvolgend gaat een zoektocht van start om deze intenties om te zetten naar iets concreets. Het vinden van gelijkgezinden maakt dat mensen met eenzelfde doel elkaar vinden onder de vorm van burgerinitiatieven. De kracht van burgerinitiatieven is de snelheid waarmee iets op het getouw kan worden gezet, de concreetheid en de eenvoud. Je kunt als individu gemakkelijk aan- en afhaken, het commitment is vrijblijvend.
Dan volgt een eerste ontmoeting, het moment van oogcontact tussen twee mensen. Je kijkt in de ogen van iemand die voor jou de volle 100% mens is en een menselijke waarde heeft die gelijk is aan de jouwe. Je gaat als mens naar de kampen en baseert je noodgedwongen op ervaringen uit je eigen verleden, je persoonlijke blauwdruk van hulp. Die keer dat je als kind op de speelplaats viel en de combinatie troost en een pleister soelaas bracht. Die middag waarop je je lunch thuis was vergeten en een collega de zijne deelde, of toen je bij verdriet kon rekenen op steun van de ander. Je vertrekt met een set aan morele waarden die ook in je eigen leven van belang zijn: respect, waardigheid en gelijkheid. De wens om het lijden van de ander te verlichten is oprecht. Bij deze benadering ligt vriendschap in het verlengde.
Deze proximiteit schept vertrouwensbanden. Hulpverlening is niet alleen uitdelen van materiaal maar ook luisteren en meeleven, compassie. Je zult op termijn bijvoorbeeld subtiele veranderingen opmerken die misschien wijzen op misbruik, en je zult makkelijker in vertrouwen worden genomen. Anderzijds zal deze nabijheid loslaten bemoeilijken. Het kruipt onder je vel en de kans op secundaire traumatisering is reëel. We zien vrijwilligers die kampen met depressieve gevoelens, uitputting en burn-out.
We komen oog in oog te staan met situaties waarvoor we niet zijn opgeleid, en dan rest je maar een handvol opties. Zelf ingrijpen of gespecialiseerde organisaties trachten in te schakelen. Maar wat als geen enkele professionele vereniging reageert op een acute noodsituatie waarin je betrokken bent? Zo werden we in de winter van 2015 geconfronteerd met een peuter die in handen viel van een hoax-arts. Dat is een zelfverklaarde arts die het kamp ronddwaalt en claimt geneeskundige zorgen te mogen verstrekken. In een omgeving waar geen regels zijn, laat staan een algemene ethische code voor vrijwilligers, is ad hoc en efficiënt interveniëren van cruciaal belang. Het verantwoordelijkheidsgevoel weegt als een loodzware last op je schouders. Ondanks onze beperkte middelen is het helpen of de situatie de rug toekeren met een blijvend schuldgevoel. We botsen op persoonlijke grenzen maar ook op institutionele grenzen. Hulp aan mensen zonder papieren wordt gemarginaliseerd en toch blijft de drang om te helpen groter dan ooit. Het is roeien met de riemen die je hebt.
Meer dan ooit is het belangrijk tegengewicht te bieden. Om via onze rechten en privileges een stem te zijn voor hen die niet gehoord worden. We zijn directe getuigen van schending van mensenrechten. Als wij onze ogen sluiten, wie zal dit onrecht dan zien? Wie zal het optekenen en aankaarten?
Wanneer jouw waarden haaks komen te staan op een beleid dat kwetsbare groepen propageert tot onkruid, twijfel dan niet aan jezelf. Boet geen millimeter in op jouw drang om te helpen en de alarmbel te luiden. Elke actie is van groot belang in tijden waarin er gemorreld wordt aan onze maatschappelijke moraal. Solidariteit resoneert met onze eigen morele idealen van hoe wij vinden dat onze samenleving eruit zou moeten zien. Het is aan ons om een dam op te werpen tegen polarisering en stigmatisering van ontheemden, vluchtelingen en mensen die niet over de juiste papieren beschikken. Wij zijn de bewakers van de enige grenzen die moeten worden bewaakt, namelijk de grenzen tegen ontmenselijking.
Meer van Ann Lamon