16 april 2019
Beste JB
In de 'blogreeks' 'Brieven aan JB', schrijft em. prof. Ronald Soetaert (UGent) vriendelijk badinerende epistels aan Johan Braeckman, medestichter en bezieler van de humanistische denktank Kwintessens. De stukjes houden het midden tussen brief, blog en cursiefje en bieden de auteur het ideale forum om tongue-in-cheek te reflecteren over ernstige en minder ernstige thema's. Mens en maatschappij anno 2019, liefdevol geborsteld met enkele mild ironische, maar daarom niet minder scherpe humanistische penseelstreken. Hier leest u de tweede brief.
Het verzoek om een bericht op de blog van de humanistische denktank Kwintessens te posten, is digitaal op alle fronten. En toch verval ik nu spontaan in het gebruik van een oud genre: een brief (hoewel dat genre vandaag meer dan ooit floreert als e-mail). Een e-brief dus. Nostalgische vrienden sturen me weleens een – met vulpen – handgeschreven brief (bij één vriend moet het een brief zijn getikt op een schrijfmachine). Belangrijk voor hen is het feit dat de brief in de bus valt, bezorgd door de post (met een of meer aantrekkelijke postzegels).
In mijn zoektocht naar eigenschappen van onze diersoort verdient de typering Homo Nostalgicus een belangrijke plaats. Zeker voor oudere exemplaren van onze soort is dit een onderdeel van het verouderingsproces en ze koesteren zelfs die typering. Ik kom daar zeker nog op terug. Maar nu constateer ik dus dat mijn bericht voor de blog spontaan de vorm van een brief aanneemt. Ach, de media veranderen, maar de genres blijven dezelfde: de mens blijft brieven schrijven ook als hij mailt. De mens is geëvolueerd tot een wezen dat brieven schrijft, maar laat ik nu nog niet de pointe weggeven.
Eerst iets over de brief en het belang van dit genre voor het humanisme. Voor artikelen en lezingen kies ik vaak voor de brief. Waarom? Omdat ik meen dat de toon dan menselijker is. Het beste proza dat ik lees van de beste schrijvers die ik ken hebben de toon van een brief (aan mij gericht, fantaseer ik). Een van die schrijvers is Montaigne. Zijn essays inspireren me steeds weer, niet per se om de inhoud maar om de toon. We zien hem denken en zichzelf tegenspreken. Montaigne formuleert die toon door te constateren dat hij niet met de wind kan praten (zoals sommigen doen) en ook niet 'een fictieve ontvanger kan bedenken om serieuze dingen mee te bespreken'. In elk geval meent hij dat hij beter schrijft als hij zich tot een vriend richt, 'aandachtiger en zekerder (…) dan nu met de vele gezichten van een heel publiek voor ogen'.
Het is ook een kwestie van karakter en aanleg, constateert hij: 'Ik heb van nature een stijl die bij de komedie en de privésfeer past, maar met een persoonlijke, mij eigen vorm, ongeschikt voor openbare aangelegenheden'. Zo ligt Montaigne aan de basis van het essay als genre. Een genre waarin je de stem en dus de persoonlijkheid van de auteur – als mens – hoort. Het is een probeersel waarin je de schrijver luidop hoort denken, mijmeren en vooral twijfelen. Zo wordt het werk van Montaigne samengevat met het motto Que sais-je. Inderdaad, 'ik' mag gebruikt worden, het literaire essay is zo het omgekeerde van het wetenschappelijke artikel waarin dat 'ik' verdwijnt (of verborgen wordt) in passieve constructies.
Hierboven beloofde ik een pointe die van pas kan komen in onze zoektocht naar een antwoord op de vraag 'wat is de mens?'. In de brieven van Lewis Carroll las ik dat hij steeds meer dacht dat een goede definitie van de Mens zou kunnen zijn: een dier dat brieven schrijft. En nog een pointe. In het boek Kijk de Mens schrijft Simon Coen: 'Maar post, ons vermogen een talige boodschap geschreven en wel per brief de hele wereld rond te sturen, maakt ons echt onmiskenbaar superieur aan het dier. Het postwezen is dé uiting van de condition humaine. De mens is een postwezen'.
(wordt vervolgd)
(wordt vervolgd)
Beste JB