16 april 2019
Het humanisme van Joe Minter
Birmingham, de grootste stad in de Amerikaanse staat Alabama, was in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw geregeld in het nieuws omwille van vele figuurlijke en letterlijke veldslagen omtrent mensenrechten. De segregatie tussen zwarte en blanke Amerikanen was, zoals ook elders in het Zuiden, diep ingebakken in de samenleving.
Overal maakten borden duidelijk wat wel en niet toegelaten was voor respectievelijk "colored" en "white people". Pashokjes in kledingwinkels, de ingang van de bioscoop, toiletten in openbare instellingen enzovoort. De betere plaatsen waren steevast voorbehouden voor "white people", evenals de beste jobs of leidinggevende posities. Zwarte Amerikanen waren in alle opzichten tweederangsburgers. In de jaren vijftig en zestig begonnen steeds meer mensen zich hiertegen te verzetten. Het duurde niet zo lang vooraleer organisaties zoals de Ku Klux Klan op uitermate gewelddadige manier het verzet tegen de segregatie en de eis tot meer gelijkberechtiging trachtten neer te slaan. Geregeld waren er bomaanslagen, waarvan die op een zondag in september 1963 een dieptepunt was: vier jonge zwarte meisjes kwamen daarbij om het leven. Birmingham werd wereldwijd bekend als Bombingham.
Het geweld tegen de burgerrechtenbeweging had evenwel een averechts effect. Steeds meer mensen, in de hele Verenigde Staten en in andere landen in de wereld, kwamen op tegen het racisme en de segregatie en riepen politici en andere gezaghebbers op om er een einde aan te maken. Bekende activisten zoals Martin Luther King en James Bevel namen deel aan meerdere protestmarsen in Birmingham. King kwam in de gevangenis terecht en schreef er zijn beroemde "Letter from Birmingham Jail", waarin hij uiteenzet dat iedereen een morele verantwoordelijkheid draagt voor sociaal onrecht, onder welke vorm het zich ook voordoet.
King doet in zijn open brief een oproep tot geweldloos verzet tegen racisme en segregatie en tegen ondemocratische wetten die de ongelijkheid steunen. "Onrechtvaardigheid, waar ze zich ook voordoet", schrijft King, "is een bedreiging voor rechtvaardigheid, waar die ook bestaat".
Onmiskenbaar is er sedert de donkere jaren van Bombingham veel ten goede veranderd. Maar de ongelijkheid tussen blank en zwart is nog steeds schrijnend en zeer zichtbaar. Vele huizen in meerdere wijken zien er eerder als krotten of barakken uit. In België zouden ze onbewoonbaar worden verklaard, in Alabama, net zoals in Tennessee, Mississippi, Louisiana en andere zuidelijke staten, leven er Afrikaans-Amerikaanse gezinnen in. De armoede en achterstelling slaat je soms in het gezicht, bijwijlen lijkt het alsof je in een derdewereldland verdwaald bent.
In de jaren vijftig en zestig vormden de politie en de K.K.K. één front. Het brutale optreden van de politie bezorgde de zwarte gemeenschap meerdere trauma's en creëerde een wantrouwen dat ook nu, een paar generaties later, niet verdwenen is. Integendeel, de vele zwarten die in recente tijden omkwamen door politiekogels – vermoord, volgens velen – hebben de vijandschap ten aanzien van de overheid in het algemeen en de politie in het bijzonder, enkel aangewakkerd.
Er zijn vele manieren om over dit alles geïnformeerd te worden. Musea, academische en populariserende boeken, tal van websites, documentaires, foto's enzovoort. Maar het meest inzichtelijk en informatief vond ik het bezoek aan het "African Village in America" van Joe Minter in Birmingham.
Het begrip Outsider Art lijkt te zijn bedacht voor de kunst die Minter creëert. Wie onvoorbereid zijn domein – ongeveer zo groot als een half voetbalveld – voorbijrijdt, denkt wellicht een soort vuilnisbelt te zien. Alles lijkt propvol afbraakmateriaal en rommel te liggen. Het is op het eerste gezicht zeer ironisch dat er een bordje "verboden vuil te storten" is geplaatst. Maar bij nader toezien bestaat het hele domein uit honderden afzonderlijke kunstwerken. Het is lastig om Joe Minters werk te definiëren, maar als ik toch een poging moet wagen zou ik zeggen: informatieve conceptuele kunst, gepresenteerd als installaties. Elk afzonderlijk kunstwerk bestaat uit wegwerpmateriaal dat Joe verzamelde of kocht voor hoogstens een paar dollar. Zeer opvallend is dat elke vierkante meter op het domein de stijl weerspiegelt die het hele domein uitstraalt.
Alles wat je ziet is onmiskenbaar, honderd procent uniek Joe Minter, net zoals je onmiddellijk een Modigliani of een Picasso herkent. Joe vertelt met elk kunstwerk een verhaal uit de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis. Hij creëert en presenteert zijn installaties zoals een kind een tekening voor je maakt, waarin het verhaalt wat er die dag op school is voorgevallen. Naïef, maar tegelijkertijd indringend en aangrijpend. Alles samen is zijn domein een soort van onvoltooide graphic novel, maar dan in drie dimensies. Sommige van de installaties zijn zonder toelichting te ontcijferen, bijvoorbeeld het werk waarin hij de aanslagen van 9/11 uitbeeldt. Maar voor vele andere werken heb je zijn uitleg nodig, of je zult er niet veel van begrijpen. Zo bijvoorbeeld een werk dat een slaventransport uitbeeldt. Je herkent een schip, je kunt de kettingen duiden, maar het besef dat de tientallen golfclubs die netjes op een rij liggen de opeengepakte slaven uitbeelden, is minder vanzelfsprekend.
Joe geeft met plezier een rondleiding, die zolang kan duren als je wilt. Hij praat honderduit, ook als je buiten gehoorsafstand bent, in een dialect dat vaak moeilijk te begrijpen is. Maar de kern van zijn verhaal komt telkens duidelijk naar voren. We vertoefden meerdere uren op zijn domein in zijn gezelschap, wat naar schatting goed was voor een uitleg over vijf à tien procent van zijn verzameld werk. Je moet wat moeite doen om het zo te zien, maar alle werken samen vormen één groot kunstwerk dat de Afrikaans-Amerikaanse geschiedenis vertelt, maar dan vanuit Joe Minters hoogst persoonlijke perspectief. Joe is 76 jaar en heeft de Bombingham-jaren en alles wat daarbij kwam kijken persoonlijk ervaren. Soms zorgt dat voor wrange installaties, zoals die waarin hij verhaalt hoe politiehonden zwarte kinderen aanvielen, of hoe zwarte gevangenen mishandeld werden in de gevangenis. Ook het recente werk waarin hij de Black Lives Matter-beweging uitbeeldt, is confronterend.
De rode draad doorheen Joe's werk is een aanklacht tegen racisme, tegen ongelijkheid, tegen onrechtvaardigheid, tegen alles wat ingaat tegen humanistische waarden. Zijn hele domein, voor wie er lang genoeg bij stil kan staan, is één groot, wonderlijk humanistisch statement, waaraan hij nu reeds meerdere decennia onverdroten en dagelijks werkt. Elk afzonderlijk werk, hoe kinderlijk het er ook mag uitzien, getuigt van Joe's liefde voor zijn medemensen en van zijn respect voor mensenrechten. Zonder meer is het een van de meest bijzondere plaatsen die ik ooit bezocht. Ik hoop dat een kunst- of andere wetenschapper het hele werk inventariseert, met Joe's uitleg erbij. Als de kunstenaar overlijdt, bestaat het risico dat zijn hele domein verdwijnt, en daarmee ook Joe's intenties en gedachtegoed.
Wie ooit in de buurt van Birmingham is, bezoek Joe Minters African Village in America. Het is gratis. Joe en zijn vrouw wonen op het domein, in een zeer bescheiden houten huisje. Gewoon even aankloppen en je kunt je laten onderdompelen in de wondere wereld van Joe Minter. Joe bracht in eigen beheer een boek uit, een verzameling losse bedenkingen en bijbelcitaten waarvan je grotendeels niks begrijpt. Dat moet je kopen, het is zeer waarschijnlijk Joe's enige bron van inkomsten en het wordt gegarandeerd een unicum in eenieders bibliotheek.
Het is nagenoeg onmogelijk om te beschrijven wat er allemaal te zien is op Joe's domein, en ook foto's geven maar moeilijk een indruk van de totaalervaring die je ondergaat. Om niettemin toch een idee te hebben, zie de foto's die Gwenny Cooman maakte.
Joe Minter in zijn African Village in America (foto © Gwenny Cooman)