25 augustus 2023
Wat is kritisch denken en waarom is het belangrijk?
De term 'kritisch denken' wordt graag in de mond genomen. Filosofen en wetenschappers hameren erop, maar ook aanhangers van manifest onredelijke complottheorieën. 'Aanvaard niet zomaar wat men je voorhoudt!', luidt het in beide kringen. 'Onderwerp informatie en besluittrekkingen aan een kritische blik.' Maar wat maakt een blik kritisch?
Kritisch denken houdt niet zomaar in dat we kritiek uiten op elke theorie of bewering die we voorgeschoteld krijgen. Het is er niet op gericht om elke bewering onderuit te halen. Kritisch denken houdt ook niet in dat we alles consequent en blijvend in vraag stellen. Het leidt niet tot scepticisme, de positie waarin men elk oordeel opschort door enkel 'te weten dat men niet weet'. Kritisch denken is ook niet intelligent of creatief denken. Die creativiteit zorgt er soms juist voor dat men manifest onkritische overtuigingen staande kan houden in het licht van sterk tegenbewijs.
Wat is kritisch denken dan wel? Kritisch denken is in de eerste plaats rationeel denken. Het heeft als doel om tot gerechtvaardigde overtuigingen te komen – overtuigingen waarvan we mogen aannemen dat ze waar zijn of toch tenminste een grote kans maken om waar te zijn – door het systematisch analyseren van de manier waarop overtuigingen tot stand zijn gekomen. Met andere woorden, kritisch denken houdt in dat we het beoordelen van de betrouwbaarheid van overtuigingen koppelen aan een reflectie over hoe die overtuigingen tot stand zijn gekomen.
Hier knelt het schoentje vaak voor bijvoorbeeld complottheorieën. Die maken zich doorgaans schuldig aan een waslijst aan redeneerfouten. Neem de bekende complottheorie dat de Bush-regering achter de aanslagen van 11 september 2001 zat. Die kwam tot stand, net zoals dat het geval is voor vele andere complottheorieën, door een foutieve 'achterafredenering'. Omdat de terroristische aanslagen op 9/11 de publieke steun voor de Bush-regering verhoogde en – tot op zekere hoogte – Bush in staat stelde om Irak binnen te vallen in 2003, besluiten sommigen dat de Bush-regering de aanslagen liet uitvoeren. Maar het is uiteraard niet omdat 9/11 politiek gerecupereerd werd, dat het ook politiek geënsceneerd werd (Braeckman & Boudry 2011).
Maar daar houdt het niet op. Complottheorieën, zoals de 9/11 complottheorie, worden doorgaans gevoed door meerdere denkfouten. Eerst en vooral is er de alomtegenwoordige 'confirmation bias' of het bevestigingsvooroordeel. Dat houdt in dat men enkel oog heeft voor informatie en argumenten die de overtuiging bevestigen en blind blijft voor tegenbewijs en -argumenten. Aanhangers van complottheorieën focussen zich doorgaans uitsluitend op datgene wat hun stelling(en) kracht bijzet – bijvoorbeeld één ooggetuige die iets merkwaardigs heeft gezien – en blijven selectief blind voor al wat hun stellingen kan ontkrachten.
Verder gaan ze zich omringen door gelijkgestemden. In de Verenigde Staten worden er grote bijeenkomsten georganiseerd door de zogenaamde '9/11 Truth movement'. Dat laatste zadelt de complotdenkers dan weer op met een 'ingroup-outgroup bias'. Gelijkgestemden behoren tot de 'ingroup', en alle argumenten die zij naar voor brengen worden onkritisch aanvaard. Andersgestemden behoren tot de 'outgroup' en worden er soms zelfs van beticht deel uit te maken van het complot. De kritiek die zij uiten wordt in dat geval gezien als bevestiging dat men op het goede spoor zit. 'Ze halen alles uit de kast om de waarheid verborgen te houden!' (Braeckman & Boudry 2011). Zo wordt de theorie beschermd tegen kritiek en staande gehouden, zelfs bij sterk tegenbewijs. Dat beschermen van een theorie tegen kritiek is een kerneigenschap van onkritisch denken. Het speelt bijvoorbeeld ook een grote rol binnen pseudowetenschappen, zoals het creationisme of homeopathie.
Dat brengt ons bij het belang van kritisch denken. Kritisch denken is niet zomaar een kwestie van intellectuele voorkeur. Het maatschappelijk belang ervan kan moeilijk overschat worden. Onkritisch denken heeft bloed aan de handen. Het veroorzaakt veel leed en kost zelfs mensenlevens. Denk hierbij aan bepaalde pseudowetenschappelijke overtuigingen, zoals de overtuiging dat vaccins autisme veroorzaken. Denk hierbij ook aan gevaarlijke complottheorieën, zoals de theorie dat de laatste Amerikaanse presidentiële verkiezingen werden vervalst, en aan religieus fundamentalisme.
Wandenken, zoveel is duidelijk, leidt tot wantoestanden. Een betere wereld volgt uit beter denken. En dat kan snel gaan. Slechts twee eeuwen van kritisch denken scheiden de hedendaagse periode (19de-20ste eeuw) van het einde van de middeleeuwen in de renaissance. In die periode verving democratie theocratie, werd slavernij afgeschaft, werden vrouwen als evenwaardig beschouwd en stapte men grotendeels af van racistische ideologieën. We leven gemiddeld ook veel beter en langer en de wereld – ook al lijkt dat misschien niet altijd zo – is nog nooit zo vredevol geweest als vandaag. Dat is voor een groot deel de verdienste van enkele generaties van kritische denkers. Van denkers die rede boven dogma plaatsten en de waarden en normen van de samenleving onder een kritische loep plaatsten.
Ons denken is onze grootste troef en onze grootste bedreiging. Kritisch of rationeel denken is daarom in de eerste plaats een kwestie van verantwoordelijkheid. Een wereld gedomineerd door irrationeel denken is een wereld van conflict en vernietiging. Een wereld gedomineerd door rationeel denken is een wereld van harmonie en vooruitgang. De geschiedenis toont dat keer op keer aan.
(Deze tekst is gebaseerd op een boek van de auteur: Kritisch en wetenschappelijk denken. Je vindt het volledige manuscript hier. Bekijk hier de aflevering van De Gedachtestreep met Michael Vlerick.)
_Referenties
- Braeckman, J., Boudry, M. (2011). De ongelovige Thomas heeft een punt. Houtekiet
- Vlerick, M. (2022). Kritisch en wetenschappelijk denken: Een korte introductie. Open Press Tilburg University