10 januari 2024
Een Engels humanisme: de spanning tussen middeleeuws en modern
Volgens de Engelse Shakespeare-kenner E.M.W. Tillyard, verspreidde de renaissance zich in Engeland langzaam, zo geleidelijk zelfs dat het literaire oeuvre van de allergrootsten – met Shakespeare himself voorop natuurlijk – het middeleeuwse wereldbeeld van kosmische orde en onderlinge verbondenheid in hoge mate behield. Sterker nog: een zekere 'habit of mind' overleefde, aldus Tillyard in 1943. En toegegeven: de Shakespeariaanse 'state of man in the world', heeft tachtig jaar na datum niet bepaald aan belang ingeboet.
Eerst dit: het essay van Tillyard behandelt een specifieke periode binnen de Engelse renaissance, namelijk de 'Elizabethan Age'. Dat tijdvak is genoemd naar Koningin Elizabeth, wier regeerperiode (1558-1603) werd gekenmerkt door een zekere welstand en rust – zij bedwong de godsdienstoorlog – alsook door een bloeiende artistiek-intellectuele bedrijvigheid. De invalshoek van Shakespeare-kenner Tillyard is puur literair. Hij belicht vooral het deelsegment van 1580 tot 1605 en illustreert zijn stellingen in hoofdzaak aan de hand van zes auteurs: Shakespeare, Jonson, Raleigh, Spenser, Sidney en Hooker.
_Theologie
De auteur poneert dat het met de doorbraak van het renaissancistische wereldbeeld – en derhalve van het Elizabethaanse – niet zo'n vaart liep, ja, dat de Elizabethaanse literatuur bol staat van middeleeuwse opvattingen over de mens en de wereld, of beter: de mens in de wereld en derhalve in de kosmos. Shakespeares werk mag dan in velerlei opzichten afwijken van het middeleeuwse toneel, je struikelt er als het ware over middeleeuwse zienswijzen. Tillyard beweert boudweg dat de theologische band tussen de humanisten en de gelovigen hechter is dan de ethische.
_Spanning
Er is veeleer sprake van een continue spanning tussen het oude – middeleeuwse – en het nieuwe – humanistische – wereldbeeld. Tillyard staat dus helemaal niet achter de visie als zou het humanisme vanaf de twaalfde eeuw systematisch de oude vormen en gedachten hebben verdrongen [1]. Alleen, zo stelt onze Shakespeare-expert, vallen de vele middeleeuwse overblijfselen niet zo op: ze maken zo sterk deel uit van het dagelijkse leven dat de literatoren er geen bijzondere aandacht aan besteedden. Meer dan 'commonplaces' zijn het niet. Maar ze zijn wel alomtegenwoordig.
Een mooi voorbeeld komt uit Twelfth Night van Shakespeare, meer bepaald de scène waarin Sir Tony en Sir Andrew dialogeren over het verband tussen sterren en lichaamsdelen, hier de constellatie Taurus die verwijst naar de lichaamsdelen 'nek' en 'keel'. Dat deze visie op mens en kosmos in het stuk voorkomt, is een overblijfsel van het oude wereldbeeld. Dat zowel Sir Tony als Sir Andrew de verkeerde verbanden leggen (het been, de dij, de flank en het hart!), bewijst het tegenovergestelde: hoewel de kennis als dusdanig verloren is gegaan, blijft men vasthouden aan het omhulsel, aan de vorm, nl. dat een verband bestaat.
Het is een van de talloze voorbeelden die de 'spanning' tussen oud en nieuw illustreren: 'The greatness of the Elizabethan age was that it contained so much of the new without bursting the noble form of the old order', aldus Tillyard.
Tillyard legt met talloze literaire voorbeelden uit hoe goed het middeleeuwse wereldbeeld tijdens de Renaissance standhield, het beeld van één enkele orde, die bestaat uit een keten ('chain'), overeenkomsten ('correspondence') en een kosmische dans [2].
Tillyard legt met talloze literaire voorbeelden uit hoe goed het middeleeuwse wereldbeeld tijdens de Renaissance standhield, het beeld van één enkele orde, die bestaat uit een keten ('chain'), overeenkomsten ('correspondence') en een kosmische dans [2].
_De Orde
De orde in al haar gradaties is er gewoon en wie aan de orde raakt, veroorzaakt chaos, of beter: de chaos. Vergeten we niet dat de chaos ontstaan is omdat de mens zondigde. De orde kan worden behouden dankzij berouw, zodat een balans ontstaat tussen pessimisme (de mens is zondig) en optimisme: de mens kan naar perfectie streven en boven zichzelf uit stijgen.
Om nogmaals Shakespeare te citeren, dit keer Ulysses in Troilus and Cressida:
'Oh, when degree is shak'd,
Which is the ladder to all high designs,
The enterprise is sick. How could communities,
Degrees in schools and brotherhood in cities, (…)
Peaceful commerce from dividable shores (…)
But by degree stand in authentic place?
Take but degree away, untune that string,
And hark, what discord follows (…).'
Which is the ladder to all high designs,
The enterprise is sick. How could communities,
Degrees in schools and brotherhood in cities, (…)
Peaceful commerce from dividable shores (…)
But by degree stand in authentic place?
Take but degree away, untune that string,
And hark, what discord follows (…).'
Wat geldt voor het universum, geldt ipso facto voor de aarde en het menselijk bestaan, het 'ondermaanse'. Bijvoorbeeld: ook de heerser op aarde, hier Elizabeth, geldt als een primum mobile. De orde gehoorzaamt aan wetten en in de ogen van Richard Hooker, een schrijver-theoloog uit Oxford, meer bepaald aan De Wet, de Wet die God zelf instelde omdat hij dat zo wilde en omdat het zo goed was. Orde en wetten staan niet enkel voor gehoorzaamheid, maar evengoed voor harmonie en eenheid.
_Een keten
De keten symboliseert die eenheid, want een keten vertoont geen gaten of kloven. Alles is met alles verbonden, wat ook betekent dat niets of niemand overbodig of nutteloos is, ook – of juist omdat – alles en iedereen zijn plaats heeft, de juiste plaats. Op die manier, haalt uiteindelijk elkeen ook voordeel uit het systeem. Een paternalistische kijk die zeker getuigt van immobilisme, maar tegelijk een andere interpretatie openlaat: als alles met alles is verbonden en bij niet naleving chaos dreigt, hoe verklaart men dan privileges, misbruik, uitbuiting, willekeur en absolutistische vorsten?
_Barsten
Het oude wereldbeeld vertoont tijdens de Elizabethan Age duidelijk barsten. De onwrikbare orde van het universum en derhalve van onze wereld, zal de cynicus Macchiavelli worst wezen. Copernicus zag, vrij letterlijk, een andere kosmische ordening. De grootste stoorzender was misschien wel de opkomst van een liberale economie, die op velerlei vlakken een bedreiging vormde voor de standvastigheid, het immobilisme, de stabiliteit en vooral de orde van de middeleeuwen.
_Vrije wil
Tillyard betoogt verder dat het Elizabethaanse wereldbeeld, het humanistische wereldbeeld dus, een vereenvoudigde versie van de middeleeuwse opvattingen over de Orde en de Keten behoudt, maar er een belangrijk element aan toevoegt: de vrije wil. Volgens Annibale Romei, een gentilhomme uit Ferrara, beschikt de mens duidelijk over een vrije wil, ook al kreeg Adam die cadeau van … God [3]. De mens is hoe dan ook begiftigd met álle kenmerken van het universum, die van de goden en de engelen, de elementen, de planten en de dieren. De mens is dan ook tot alles in staat, van het goddelijke tot het beestachtige. De mens kan, zoals een keten, alles met elkaar verbinden, maar in een keten ontbreekt elk middelpunt. De mens moet dus niet te hoog van de toren blazen. Vrije wil op zich leidt nog niet tot humanisme. Zegt theoloog Richard Hooker: 'The will can be victorious if enlightened by understanding', te beginnen met zelfkennis.
_Commonwealth
Dat de mens kan kiezen en scheppen, betekent ook dat de Elizabethans, de Engelse humanisten dus, de vaste overeenkomsten tussen het universum en de mens afzwakken tot gelijkenissen en uiteindelijk tot metaforen. Zowel Nicholas Breton als Thomas Starkey poneren dat de overeenkomst tussen god als heerser van het heelal en de koning(in) als de heerser over de natie, geen vrijbrief is voor absolutisme. Breton vergelijkt de staat met een lichaam: elk deel van het lichaam helpt de andere delen en heeft alle andere delen nodig. Hij ziet de staat als een 'commonwealth', zeg maar het algemeen belang. Volgens Starkey moeten de burgers kunnen rekenen op 'good officers' en 'wise rulers'. Bij Shakespeare (opnieuw in Troilus and Cressida) is de koning niet zozeer gelijk aan de zon, maar zoals de zon.
_Profaan
De Elizabethaanse geest verlaat beetje per beetje het abstracte, dat tevens het ideale (Plato) en dus het onbereikbare voorstelt, om plaats te ruimen voor het concrete, het reële en uiteindelijk het profane.
In 1943 schreef Tillyard in zijn Epiloog dat een 'Elizabethan habit of mind' niet dood was en bepaalde intellectuelen veel leed hebben berokkend door dat niet te willen: 'the ignoring of which ("the Elizabethan habit of mind") by our scientifically minded intellectuals has helped not a little to bring the world into its present conflicts and distresses'.
Want kijk, hoewel steeds meer kennis en technologie komaf maakt met oude vormen en gedachten, verandert het besef dat wij, eindige wezens die vertoeven op één onder talloze eindige planeten, niets aan de Shakespeariaanse 'state of man in the world'. Ook wel eens existentialisme genoemd, in die Welt geworfen sein, le silence du monde – maar die altijd, en dat is dan humanisme, de mogelijkheid openlaat om in opstand te komen. Te kiezen en dus zelf te scheppen.
Want kijk, hoewel steeds meer kennis en technologie komaf maakt met oude vormen en gedachten, verandert het besef dat wij, eindige wezens die vertoeven op één onder talloze eindige planeten, niets aan de Shakespeariaanse 'state of man in the world'. Ook wel eens existentialisme genoemd, in die Welt geworfen sein, le silence du monde – maar die altijd, en dat is dan humanisme, de mogelijkheid openlaat om in opstand te komen. Te kiezen en dus zelf te scheppen.
_Referentie
E.M.W. Tillyard: The Elizabethan World Picture, Pelican Books, 1975. [oorspronkelijk Chatto & Windus 1943, heruitgegeven door Peregrine Books in 1963, daaarna als Pelican Books in 1972, met herdrukken in 1972 en 1975].
_Noten
- Christopher Brooke: The Twelfth Century Renaissance, Thames & Hudson, 1969.
- Het element 'kosmische dans' wordt door Tillyard in een bijzonder kort bestek behandelt (pp. 109-114) en overtuigt niet, omdat hij helemaal niet aantoont dat de kosmische dans effectief deel uitmaakt van de renaissancistische kijk op de wereld – integendeel, bijna alle voorbeelden verwijzen naar de antieken. We hebben er hier dan ook geen aandacht aan besteed.
- Annibale Romei: Discorsi cavallereschi, 1585; Engelse vertaling door John Keeper, The Courtiers Academie, 1598.