1 juli 2019
Humanistische waarden zijn geen evidenties
Op 21 juni was het de Internationale Dag van het Humanisme. Media-aandacht hiervoor is zo goed als onbestaande. Mogelijk komt dat omdat humanistische waarden zoals democratie, gelijkberechtiging, gelijke kansen en zelfbeschikkingsrecht als evidenties worden beschouwd. Maar dat zijn ze zeker niet. Al deze waarden zijn immers het resultaat van strijd. Ze zijn niet spontaan tot stand gekomen, maar het gevolg van een breukmoment of van een lang proces. Mensen reageerden daarbij tegen allerhande bemoeienissen, tegen de onderdrukking door overheden of tegen religieus obscurantisme. Soms riskeerden ze daarmee hun eigen leven. Of werden zij op zijn minst op sociaal en professioneel vlak gekortwiekt. Om hiervan voorbeelden te vinden, moeten we niet eens enkele decennia in het verleden duiken. Een blik op de actuele situatie in tal van landen, ook in Europa, toont aan hoe kwetsbaar en hoe onwaarschijnlijk deze humanistische waarden kunnen zijn.
Op dat vlak kennen we vaak onze eigen geschiedenis niet. Volwaardig vrouwenstemrecht is pas mogelijk sinds 1948. Het verbod op verspreiding van en publiciteit rond voorbehoedsmiddelen werd opgeheven in 1973. Discriminatie tussen kinderen die wel of niet binnen het huwelijk werden geboren, werd in 1987 ongedaan gemaakt, bijna 10 jaar nadat België hiervoor met het arrest-Marckx veroordeeld was door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Sinds 1990 is abortus wettelijk toegestaan, in 2002 gevolgd door euthanasie. Sinds 2003 staat het huwelijk open voor iedereen en in 2006 was het voor gehuwden van hetzelfde geslacht ook mogelijk om zich als adoptieouders aan te melden. Daarmee vermeld ik slechts enkele maatschappelijke en ethische kwesties, die stuk voor stuk stappen zijn in de richting van een volledige menselijke gelijkwaardigheid.
Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog hebben vrijzinnig humanisten zich ingezet om, in eigen naam of namens een organisatie, die waarden ingang te laten vinden in onderwijs, welzijn en de non-profit. Tegelijk werden tevens visies geformuleerd aangaande de lekenstaat, kansengroepen, asiel en migratie, ontwikkelingshulp en media tot milieu en klimaat. Kritisch denken, Vrij Onderzoek en de evidence-based wetenschappelijke methode zijn sleutelwoorden. Vrijzinnig humanisten geloven in de maakbaarheid van de samenleving. Ze verzetten zich tegen eenheidsdenken, immoraliteit, uitsluiting, racisme en vooroordelen. Zonder Vrij Onderzoek en zonder vrije meningsuiting kan er van een vrije maatschappij geen sprake zijn.
Een massabeweging is de georganiseerde vrijzinnigheid echter nooit geworden en het is te veel eer om te spreken van een vrijzinnige lobby. Wel hebben al deze standpunten via andere instanties en politieke partijen ingang gevonden. En ook daar was dit allesbehalve een evidentie. Zeker niet wanneer de mens en de menselijke waardigheid centraal werden gesteld waarbij de geopenbaarde waarheid werd verworpen.
De verworvenheden zoals hierboven opgesomd, staan echter ter discussie of worden openlijk in twijfel getrokken. Dat gebeurt door populisme waarbij feiten worden betwist en wetenschappelijk onderzoek van vooringenomenheid wordt beschuldigd. Pseudowetenschappers en volksmenners verkopen de grootst mogelijke onzin via sociale en andere media zonder ernstige tegenkanting. Er zijn tegenbewegingen die de vermeende scherpe kantjes van de wetgeving willen wegvijlen. Neutraliteit en pluralisme zijn voorwerp geworden van oeverloos debat waarbij 'burgerschap' en 'de Verlichting' maar al te vaak als containerbegrippen worden gevat.
In tegenstelling tot wat lange tijd werd gedacht, is religie bovendien geen aflopend verhaal, maar wint een religieus geïnspireerd wereldbeeld integendeel aan terrein. Daarbij worden de pleitbezorgers van een humanistisch en niet-religieus wereldbeeld al te eenvoudig weggezet als 'seculiere fundamentalisten' of zelfs als racisten. Bovendien is een breed maatschappelijk draagvlak voor deze verworvenheden, over partijgrenzen heen, evenmin een evidentie. En zeker niet iedereen wil van de vrijheid gebruik maken om zijn of haar eigen leven in handen te nemen.
Maar de grootste bedreiging van het humanistisch gedachtengoed is mogelijk de neiging om te relativeren. Is het allemaal wel zo erg? Zijn de noden echt wel zo hoog? Overdrijven we niet een beetje? Aldus wordt er geaarzeld om duidelijke standpunten in te nemen in maatschappelijke kwesties omdat we misschien iets of iemand tegen het hoofd zouden stoten. Cartoonisten en satirici nemen gas terug om niet van politieke incorrectheid te worden beschuldigd. Extreme figuren worden kenschetsend 'zatte nonkels' genoemd. En wanneer er berichten uit Molenbeek verschijnen haasten we ons om deze kapot te nuanceren.
We moeten grenzen durven trekken. Mensenrechten en gelijkwaardigheid zijn niet verhandelbaar of à la tête du client in te vullen. Tradities en overtuigingen, al dan niet van religieuze aard, staan niet boven de wet of het maatschappelijk belang, of kunnen als excuus worden ingeroepen voor een bepaalde denkwijze. We moeten ook de problemen bij naam durven te noemen zonder te stigmatiseren. Wanneer salafistische organisaties infiltreren in verenigingen schreeuwen we – terecht – moord en brand. Maar wanneer werkloosheid, schooluitval en een moeizame in- en uitstroom in het hoger onderwijs personen met een migratieachtergrond treffen, knijpen we een oogje dicht.
Onze kijk op de samenleving verdient een open blik. Zonder te vervallen in naïviteit of bekeringsdrang. Maar met respect voor andere meningen en overtuigingen – waarbij de eigen humanistische waarden als kritische leidraad dienen.
Meer van Jimmy Koppen