8 november 2024
Van WTK naar WTE
Het klassieke WTK-complex, door Etienne Vermeersch uitgewerkt in 'De ogen van de Panda' (1988), bedreigt de draagkracht van onze planeet. Tijd om na te denken over hoe we de goede elementen van dit stelsel behouden en andere aanpassen zodat een WTE-stelsel ontstaat dat binnen de draagkracht blijft.
Vanaf de 14e eeuw herontdekten Europeanen de Griekse filosofen samen met de commentaren en wiskunde van de Arabieren. In de volgende eeuwen beschreef Kepler hoe planeten in ellipsvormige banen rond de zon draaien en toonde Newton aan dat voorwerpen zich op aarde gedragen volgens een aantal natuurwetten. Ze gebruikten nieuwe instrumenten voor hun waarnemingen en analyseerden gegevens met nieuwe wiskundige methodes.
Zo groeide wetenschap hand in hand met nieuwe technologieën. Om kennis te verfijnen en complexere machines en producten te maken was geld nodig, véél geld. Aanvankelijk verstrekte de rijke adel dit geld, later superrijke industriëlen, zeker nadat de industrialisering de oceaan overstak naar de VS. Om steeds méér winst te maken met nieuwe kennis en vaardigheden wordt de richting waarin wetenschap en technologie ontwikkelen gestuurd.
Max Wildiers omschreef die evolutie als het 'Wetenschap-Technologie-Kapitaal-complex'. Etienne Vermeersch werkte dit verder uit in De ogen van de panda. Een milieufilosofisch essay. Zelf actualiseerde ik het model in het boek Voor de voorouders van Morgen (2024).
Onderweg waren er enkele meevallers zoals de ontdekking van olie en gas. Die fossiele brandstoffen zetten een turbo op de economische activiteiten van grondstoffen delven, producten maken, winst incasseren en nog meer grondstoffen delven ... Naast goedkope energie worden uit olie en gas lucratieve producten gemaakt zoals plastics, nylon, acryl, polyester, smeermiddelen en cosmetische producten. Voor toegang tot oliebronnen werden landen gekoloniseerd en, gesteund door regeringen uit Europa en de VS, richtten dictatoriale regimes staatsoliebedrijven op. Tot vandaag leidt toegang tot die grondstoffen tot bloedige conflicten. Ondertussen groeit het besef dat deze 'injectie' van aardolie en -gas eindig is. Het kost steeds meer geld en complexere technologieën om de restgrondstoffen aan de aarde te onttrekken, zoals het fracking proces dat van de VS een olie-exporteur maakte.
Na WOII creëerden deze klassieke WTK-processen een 'Grote Acceleratie'. Deze versnelling realiseerde zeer positieve gevolgen als stijgende welvaart voor een steeds groter deel van de wereldbevolking, dalende kindersterfte, langere periodes van gezond leven, dekolonisatie, meer vrouwenrechten. Tegelijk explodeerde de wereldbevolking van ca. vier naar ruim acht miljard mensen.
Tijdens deze periode werden ideologieën ontwikkeld gaande van ongebreideld geloof in vooruitgang, groei en de vrije markt, over de maakbare mens en maatschappij onder leiding van een elite, partij of persoon tot de botsende ideologieën van 'de bevrijde mens' (mei '68) en 'de bedreigde soort' (met bakermat Boedapest anno 2024). Belangrijk gevolg: een deel van de wereldbevolking geraakte verknocht aan een grenzeloos vooruitgangsgevoel ook al duiken er problemen op.
De Zweedse professor Svante Arrhenus (nobelprijs scheikunde in 1903) was de eerste die wees op de kwalijke gevolgen van de koolstofdioxide die vrijkomt bij het verbranden van kolen en later olie en gas. In 1896 stelde hij vast dat koolstofdioxide warmte in de atmosfeer vasthoudt, het zogenaamde broeikaseffect. Hij berekende dat er bij elke verdubbeling van de concentratie koolstofdioxide zo'n 2 tot 5 °C opwarming hoort. Eind de jaren '70 modelleerde Exxon, het huidige ExxonMobil, het verband tussen de concentratie aan broeikasgassen en de klimaatopwarming. In 2023 werd vanuit de kwantumfysica aangetoond hoe koolstofdioxide voor dit opwarmingsprobleem zorgt. Sinds 1999 legt het IPCC regelmatig en heel gedetailleerd uit waar we staan en wat zich aandient door de klimaatverandering.
We weten ondertussen dat doorgaan met de klassieke WTK-processen de draagkracht van de aarde aantast. De afname van de biomassa en biodiversiteit en de milieuvervuiling door nieuwe niet-afbreekbare materialen zijn nog bedreigender dan de mediagenieke klimaatopwarming. Het Stockholm Resilience Centre actualiseert dit overzicht regelmatig.
Naast deze omgevingsgevolgen hebben de doorgedreven WTK-processen ook maatschappelijke gevolgen. Drie voorbeelden. Democratische landen besteden hun productiecapaciteit uit aan 'fabrieken van de wereld' als China, Taiwan, Zuid-Korea, Bangladesh, Cambodja en Vietnam. Nu China de toegang tot cruciale grondstoffen beheerst met het Nieuwe Zijderoute Initiatief, wordt het een politieke bedreiging. Kapitaal creëert méér kapitaal en het grootkapitaal komt terecht in steeds minder handen. Vluchtelingen uit conflictgebieden of migranten uit gebieden waar armoede heerst, zoeken de sterke economieën van Europa en de VS op. Dit leidt tot ongerustheid en ontevredenheid bij burgers in traditioneel kapitalistische landen.
Deze bedreigingen geven aan dat we het WTK-stelsel moeten bijsturen. Kapitalisme dat gebaseerd is op privébezit, vrije markt, concurrentie en winststreven met kapitaalaccumulatie moet worden omgebogen. We moeten de goede zaken als vrijheid en creativiteit in wetenschap en technologie behouden maar groei en winst in dienst stellen van het behoud van de draagkracht van de aarde. Economische activiteiten moeten in de toekomst de natuurlijke processen in de levende schil tussen de ondergrond, de oppervlakte en de atmosfeer in evenwicht houden. Wij mensen leven in die schil, zijn deel van haar biomassa en onze gezondheid hangt ervan af. De Sustainable Development Goals (SDG) van de VN zijn een basis voor deze transitie. Uit de SDG richtlijnen kunnen we een brede set van duurzame 'groeiparameters' afleiden. Ze geven bijvoorbeeld het aandeel aan van processen en producten die minder materiaal verbruiken, geen broeikasgassen als bijproduct hebben of, sterker nog, broeikasgassen verbruiken. Investeren in een selectie van dergelijke processen leidt tot groei, minder verbruik van materiaal en grond, meer mensen in zinvolle jobs en een natuur die zich herstelt.
Pierre Wunsch van de Nationale Bank van België noemt deze transitie 'een politiek gestuurde industriële revolutie'. Dit vereist een nieuwe visie op kapitaal, gerichte economische keuzes en een gedragsaanpassing van pakweg één miljard mensen die nu het grootste voordeel hebben van het klassieke WTK-stelsel. Zij moeten loskomen van ingesleten gewoontes, vooroordelen en superioriteitsgevoel. Een groot deel van de andere 8,5 miljard-koppige wereldbevolking die tegen 2065 verwacht wordt, kan meteen leven in een ontluikend 'Wetenschap Technologie en Ecologie'-stelsel (WTE). De meeste van de technologieën nodig voor zo’n WTE-stelsel bestaan vandaag al. Sommige zijn al in productie, andere worden getest of liggen op tekentafels. Landen als China en India investeren fors in bijkomende energie en het aandeel van hernieuwbare energie stijgt nog sneller. Voor hen is de bedreiging voor ondraaglijke luchtvervuiling in grote steden heel reëel.
Bij ons is nú een politieke context nodig om industrie, landbouw en financiële services consequent te transformeren en burgers mee te krijgen met constructieve verhalen. Wij hebben tot de volgende verkiezingen om dit thema terug op de politieke agenda te krijgen. De jeugd deed het ons voor met de vrijdagbetogingen van 2019. Als we daarbovenop met voldoende mensen ons koopgedrag aanpassen, investeren industrie en landbouw mee volgens WTE-denken.
Wie een exemplaar van het boek Voor de voorouders van morgen. Bedenkingen over verleden en heden van de aarde en hoe die teruggeven aan de volgende generaties wenst te ontvangen, kan contact opnemen met de auteur: [email protected].
Meer van Luc Delombaerde