De schok is groot. Na aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo en de bezoekers van de Bataclan werden al grote woorden gesproken en ferme maatregelen genomen. Ook nu wil de regering daden stellen met de sluiting van een moskee en het verbod van een paar radicale moslimorganisaties. De juridische houdbaarheid van deze stappen wordt betwijfeld.
Onlangs werd nieuwe wetgeving aangekondigd die moet helpen om het politieke islamisme in te dammen, juist om de godsdienstvrijheid te waarborgen. Het blijft een moeilijke opdracht: hoe kan men in tijden van terrorisme trouw blijven aan de beginselen van de seculiere rechtsstaat en trouw blijven aan een leerplan dat die beginselen overdraagt?
Dat laatste is moeilijker geworden. Ondanks de onverzettelijke toon van president Macron – 'Islamisten mogen niet rustig kunnen slapen in ons land' – voel je dat het conflict het klaslokaal is binnengedrongen. Wat moeten leraren in hemelsnaam doen met leerlingen en hun ouders die zich afzetten tegen het lesprogramma – of dat nu gaat om geschiedenis, biologie, burgerschap of literatuur.
Hoe kunnen ze nog onbevangen voor de klas staan? Dat is niet alleen in Frankrijk een probleem. Zo vertellen leerkrachten in Antwerpen en Amsterdam me dat het moeilijk is om over de Jodenvervolging te praten of om de evolutieleer te onderwijzen of seksuele voorlichting te geven. De lijst van leerstellige grieven tegen het reguliere onderwijs werd langer en langer.
Van de weeromstuit wordt de weg naar zelfcensuur korter. Waarom godsdienstkritiek behandelen, waarom cartoons laten zien, waarom zou je zulke risico's nemen? Dat is de eenzaamheid van leraren die alleen voor een klas staan en zich niet gesteund weten door hun directie, omdat op de meeste scholen het devies is: 'Pas de vagues'. Geen ophef, geen gedoe.

Paty geloofde in zijn opdracht en werd vermoord. Opnieuw stromen de pleinen vol met rouwende mensen. Frankrijk is onderhand een getraumatiseerd land. Wat sommigen smalend omschrijven als 'de politiek van de kaarsen' geeft wel troost, maar de bange vraag blijft: kan het engagement van deze regering de eindeloze reeks aanslagen stoppen? En, even belangrijk, kunnen alle nieuwe maatregelen voorkomen dat het ene radicalisme het andere versterkt? Marine Le Pen eiste al de inzet van 'oorlogsrecht'. Macron voelt zich ook daardoor uitgedaagd, want de dreiging die uitgaat van moslimextremisme voedt radicaal-rechtse bewegingen. Zoals altijd: 'Les extrêmes se touchent'.

Juist in een tijd waar de uitersten elkaar opzoeken is het nodig om de democratie te verdedigen tegen elke totalitaire verleiding. Wat het grotere gevaar is weten we niet – de geschiedenis heeft niet de neiging om zich te herhalen. Het is voldoende om te weten dat de democratie ontwricht raakt door het gebruik van geweld. En door de rechtvaardiging daarvan.
Onze hang naar conflictvermijding kan onbedoeld ruimte aan intolerantie geven. Leraren verdienen meer steun bij hun poging om kinderen vertrouwd te maken met de meest uiteenlopende ideeën. De schoolklas moet een vrijplaats zijn. Dat ideaal zal altijd botsen met mensen die een gesloten wereldbeeld koesteren.

Ik wilde eigenlijk schrijven over het boek van Salines en Amimour. Anderhalf jaar na de aanslag in de Bataclan stuurde de vader van de dader een mail aan de vader van het slachtoffer. Daarin vroeg hij om een ontmoeting. Salines schreef terug: waarom wilt u me spreken? Amimour antwoordde: 'Ik voel me ook slachtoffer'. Zolang we ons dat realiseren is er hoop.