27 oktober 2020
Moord in Parijs: biedt het multiculturalisme een goede basis voor het samenleven in diversiteit?
De gruwelijke dood van Samuel Paty, de geschiedenisleraar die onthoofd werd omdat hij tijdens een les over de vrijheid van meningsuiting Mohammedcartoons had getoond, doet Frankrijk op haar grondvesten daveren. Volgens sommige Franse burgers is hun overheid nalatig geweest in het verdedigen van haar republikeinse idealen: 'vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid'. Die idealen zijn na de Franse Revolutie uitgegroeid tot de hoeksteen van elke liberale rechtsstaat en liggen aan de basis van de parlementaire democratie, de scheiding der machten en het beginsel van de overheidsneutraliteit. Reeds in 1789 kregen ze een concrete invulling in de 'Verklaring van de rechten van de mens en de burger'. Het elfde artikel van die Verklaring luidt als volgt: 'De vrije uitwisseling van gedachten en meningen is een van de meest kostbare rechten van de mens; iedere burger kan dus vrijelijk spreken, schrijven en drukken, behoudens en bij de wet omschreven gevallen, waarin hij van deze vrijheid misbruik maakt.'
De grote levensbeschouwelijke diversiteit die door migratie is ontstaan en de bloedige aanslagen van de afgelopen jaren maken echter duidelijk dat we ons opnieuw moeten bezinnen over de politieke gevolgen van deze idealen. Bij het begin van de 21ste eeuw staat Europa terug op een kruispunt en verkeert Frankrijk volgens haar president zelfs 'in een staat van oorlog'. Deze keer gaat het echter niet zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog om een strijd tussen het liberalisme en een of ander totalitarisme, maar wel over de vraag of het multiculturalisme een goede basis biedt voor het samenleven in diversiteit. Deze vraag is in zekere zin moelijker te beantwoorden dan de vraag waarvoor het nazisme en het communisme de rechtsstaat plaatsten. Door hun manifeste afwijzing van de gelijkheid en de vrijheid was het destijds duidelijk dat die haaks stonden op het liberalisme. Maar bij het multiculturalisme is dat minder evident. Op het eerste gezicht heeft het multiculturalisme zelfs veel te bieden aan een samenleving die door grote culturele diversiteit wordt gekenmerkt. Bij nader toezien echter wordt duidelijk dat het de vrijheid en de gelijkheid van binnenuit ondermijnt.
Het multiculturalisme verwerpt elke waardenhiërarchie die tussen culturen kan bestaan en beschouwt die als een vorm van vooringenomenheid. Gevraagd naar haar opvatting over het weigeren van een handdruk aan iemand van het andere geslacht, antwoordde Els Keytsman, directeur van het gelijkekansencentrum Unia, bijvoorbeeld als volgt: 'Beweren dat er maar één goede manier is om iemand te begroeten en om respect te tonen, getuigt van etnocentrisme, alleen kijken naar je eigen cultuur.' Het multiculturalisme beweert net als het liberalisme de vrijheid en de gelijkheid te promoten, maar door dit cultuurrelativisme zaagt het multiculturalisme aan de tak waarop het zit. Haar relativisme dwingt haar immers om uiteindelijk ook de vrijheid en de gelijkheid als relatief te beschouwen en dus ruimte te laten aan culturen die er niet hoog mee oplopen. Dat is het grote verschil met het liberalisme dat haar eigen idealen wel beschouwt als fundamenteel en daarover niet wenst te onderhandelen.
Het liberalisme is gebaseerd op de overtuiging dat mensen uit zichzelf (ongeacht hun geslacht) waardigheid bezitten. Die waardigheid ontlenen ze aan hun zelfbewustzijn wat hen in staat stelt om zelf uit te maken waar het in het leven op staat. In vergelijkend perspectief is dat een bijzonder standpunt dat door de meeste andere culturen niet wordt gedeeld. Daar is de menselijke waardigheid afhankelijk van de mate waarin men zich loyaal opstelt ten aanzien van de groep en bijvoorbeeld de God die men vereert. Voor alternatieve visies is er amper plaats. Afvalligen worden in het beste geval verstoten en in het andere geval vermoord. Dat is een fundamenteel verschil met het liberalisme dat binnen het kader van de wet aan die alternatieve, soms tegenstrijdige visies wel kansen biedt door er onder andere over te waken dat de overheid zelf neutraal blijft.
Het multiculturalisme is problematisch omdat het meent rechten te kunnen putten uit cultureel lidmaatschap en ijvert om de culturele overtuiging van mensen steeds te respecteren. De eis om ambtenaren levensbeschouwelijke tekens te laten dragen, is daar allicht het meest bekende voorbeeld van. Ook op school heeft het multiculturalisme voor heel wat spanningen gezorgd. Zo is de school verworden tot een strijdtoneel waar culturele groepsnormen botsen met verlichte uitgangspunten. Alles wat de culturele normen van sommige groepen in vraag stelt of afwijst, geeft aanleiding tot verhitte debatten. In het geval van Paty bijvoorbeeld omschreef de vader van een leerling het tonen van de Mohammedcartoons als misdadig, waardoor de extremistische bal aan het rollen ging.
Het hoeft dus niet te verbazen dat uitgerekend een leerkracht het slachtoffer geworden is van de recente moordaanslag. Het zijn immers leerkrachten die toekomstige burgers vertrouwd maken met de uitgangspunten van de liberale rechtsstaat. In zekere zin bevinden zij zich in de vuurlinie. Prof. Patrick Loobuyck heeft recent in 'De Afspraak' terecht duidelijk gemaakt dat zij onze steun verdienen en dat een vrije samenleving het aan haar idealen verplicht is om leerlingen te confronteren met opvattingen die hun culturele uitgangspunten in vraag stellen.
De aanslagen die in Europa hebben plaatsgevonden, hebben steeds meer mensen de ogen geopend en hen doen beseffen dat een diverse samenleving zoals de onze waardevol is, maar ook nood heeft aan een seculiere overheid die grenzen stelt om de diversiteit leefbaar te houden. Ook in Frankrijk groeit dat besef. Enkele weken voor de aanslag had president Macron zich nog in een toespraak tot het Franse volk gericht en allerlei maatregelen aangekondigd om de uitganspunten van de Franse lekenstaat te versterken en het islamitisch separatisme aan te pakken.
Het is maar de vraag of daarmee de kern van het probleem is aangepakt. Misschien is het eerder nodig om het multiculturalisme in vraag te stellen en te onderzoeken in welke mate het een vruchtbare voedingsbodem aan dit separatisme heeft geboden. Door steeds opnieuw respect te eisen voor culturele verschillen, ongeacht de morele grondslag van die verschillen, heeft het bepaalde groepen de kans gegeven om zich in levensbeschouwelijke getto's af te zonderen. Daar gelden andere waarden en normen. Zij die niet tot de eigen culturele groep behoren, worden er niet beschouwd als volwaardige medeburgers wier rechten men moet respecteren.
Veel meer dan vandaag het geval is, moeten we de centrale uitgangspunten van het seculiere samenlevingsmodel verdedigen. Dit is bij uitstek een politiek project waar iedereen die een publiek ambt opneemt zich over moet bezinnen. We hebben nood aan een gedeeld burgerschap dat gebaseerd is op de centrale uitgangspunten van de liberale rechtsstaat en dat ons toelaat om onbekenden te erkennen als volwaardige medeburgers. Daarvoor biedt het multiculturalisme niet de beste basis.
Deze tekst werd oorspronkelijk gepubliceerd op vrt.be.
_Lees ook:
- Een leraar werd vermoord omdat hij kinderen leerde denken (Alain Vannieuwenburg)
- De schoolklas moet een vrijplaats zijn (Paul Scheffer)