2 november 2020
Ter nagedachtenis van Theo Van Gogh
Op dinsdag 2 november 2004, om half negen 's ochtends, fietst de cineast Theo Van Gogh door de Amsterdamse Linnaeusstraat. Wanneer hij voorbij het stadsdeelkantoor Oost/Watergraafsmeer rijdt, wordt hij door een andere fietser, Mohammed Bouyeri, met een pistool onder vuur genomen. Van Gogh wordt door acht kogels getroffen. Ook twee omstanders worden geraakt. Hierna komt Bouyeri naar Van Gogh toe en snijdt hem met een groot mes de keel door. Vervolgens steekt hij als in razernij het mes diep in het lichaam. Van Gogh overlijdt ter plekke. Met een kleiner fileermes prikt Bouyeri uiteindelijk een aan Ayaan Hirsi Ali gerichte brief op het levenloze lichaam. Hierna loopt hij rustig het nabijgelegen Oosterpark in ...
_Moord
Vandaag is Mohammed B. geschiedenis. Weggestopt in de hoek van een betonnen bunker en tegelijk weggestopt in de uithoeken van ons geheugen. Vandaag is Meursault, de Franse Algerijn uit het boek L'Etranger van Albert Camus een terecht of onterecht telkens weer opnieuw gehypet personage – uit een ogenschijnlijk eenvoudige plot – dat nog steeds op zoek is naar zijn ware identiteit.
Moord kent geen rechtvaardiging, ofschoon een moordenaar voor zichzelf goede argumenten en motieven kan hebben. Nefaste redenen die ook wij met z'n allen wellicht rationeel kunnen benaderen. Echter, wat Bouyeri en Meursault precies heeft moge bezielen, van beiden snappen we bitter weinig en dat maakt hen wat ons betreft onmiddellijk tot vreemden.
Naargelang we verder over hun zielenroerselen nadenken vergroeien de vermoedelijke werkelijkheid en de vermeende fictie, tot we, net als beide antihelden zelf, niet meer weten wat nu echt is en wat gespeeld. Als naamwoord heeft de term étranger in hoofdzaak twee betekenissen: het verwijst eerst naar iemand die niet tot een groep behoort of naar een groep waarvan de identiteit gebonden is aan een land, de natie, de etniciteit, de taal enzovoort.
_Vreemdeling
Étranger valt hier samen met buitenlander, uitheems, degene die geen compatriote of indigène is … a foreigner, ein Ausländer, maar dat is natuurlijk niet de betekenis die met de titel bedoeld is. Meursault behoort wel degelijk tot een groep, namelijk de Franse Algerijnen en hij is zich hiervan goed bewust. Hij is gewoon de vreemdeling en niet de buitenlander, the stranger, niet the foreigner, der Fremde, niet der Ausländer. Zijn handelsmerk is l'étrangeté, het onheemse, het Freudiaanse the uncanny: the opposite of what is familiar, das Unheimliche …
Hoewel een Franse Algerijn, wordt hij door zijn eigen groep als 'vreemdeling' ervaren. Hij doet nu eenmaal vreemd aan. Eén probleem echter: Meursault ervaart zichzelf niet als een vreemdeling. Zijn vreemdheid is niet het resultaat van een ongewenste en onverwachte transformatie.
Hier is geen sprake van een soort van kafkaiaanse gedaantewissel die hem van zijn identiteit berooft zoals dat bijvoorbeeld bij Gregor Samsa het geval was. In Kafka's verhaal Die Verwandlung uit 1915 staat Gregor Samsa centraal, een handelsreiziger met een vlekkeloze staat van dienst. Op een dag wordt hij wakker en komt hij erachter dat hij de nacht voordien veranderd is in een mansgrote kever. Terwijl zijn familie moeite heeft om de gedaanteverwisseling te accepteren, begint hij zichzelf af te vragen waaraan hij dit te danken heeft. Hij vermoedt dat hij ergens schuldig aan is, maar waaraan?
_Ontmoeting
Met dit stukje duik ik graag een nog grotendeels onontgonnen domein in, namelijk de ontmoeting tussen nietsvermoedende lezers en literaire kunstwerken over welhaast gedachteloze mannen die in een absurde wereld leven en reageren op de prikkels van het moment, als het ware als een variant op de niet in aanvang geplande ontmoeting van mens tot mens.
Een ontmoeting tussen een het-doet-er-niet-toe welke lezer en een het-doet-er-niet-toe welk personage. De quasi argeloze ontmoeting tussen de ondermaanse stervelingen Camus, Van Gogh, Bouyeri en de romanpersonages Meursault en Samsa. Een niet vooraf tot in de puntjes uitgestippeld mekaar treffen, dat enerzijds tot niets leidt als men niet objectief is, maar dat anderzijds evenmin iets oplevert wanneer men voortdurend subjectieve oordelen wegmoffelt. Het zou natuurlijk wat al te krom door de bocht zijn om hier doodleuk te beweren dat iemand als Bouyeri gewoonweg de religieuze reïncarnatie van het romanpersonage Meursault zou zijn. Daarvoor zijn de verschillen te grondig.
Zo handelde de godvrezende Mohammed met voorbedachte rade terwijl de daad van de door Camus geschetste goddeloze pied-noir een typisch geval is van noodlot, overmacht letterlijk. Niettemin, juist in hun spiegelbeeldige verhouding (wat uiteraard ook een verhouding is) schuilen wat mij betreft de parallellen. En niet alleen omdat twee uitersten elkaar raken, maar vooral omdat L'Étranger – een boek als zoektocht naar wat men in summa niet kan beschrijven – ons als lezer mogelijk kan bewijzen dat wat Meursault en Bouyeri scheidt ad fundum ondergeschikt is aan al datgene wat hen in hun vreemd-zijn bindt.
Enfin. We ontsnappen met z'n allen moeilijk aan de uitdaging die van deze 'vreemdelingen' ook in onze tijd blijft uitgaan. Misschien is hun vreemde gedrag enkel een antwoord op de door hen ervaren vreemdheid van de wereld waarin ze leven?
Meer van Benny Madalijns