Seltermans test is een schoolvoorbeeld van een sociaal dilemma. Een dergelijk dilemma wordt gevormd door situaties waarin beslissingen die gunstig zijn voor een individu uiteindelijk een zéér ongunstige uitkomst hebben voor de populatie of de groep. Een klassiek voorbeeld hiervan is het zogenaamde tragedy of the commons-dilemma. In 1833 zo genoemd door de econoom William Forster Lloyd, refereert dit dilemma aan een traditie waarbij Britse boeren vrijelijk de gemeenschappelijke gronden konden gebruiken om hun dieren te laten grazen. Als elke boer eenzelfde aantal dieren op de gemeenschappelijke grond laat grazen, zonder dat het totaal aantal koeien de draagkracht van de grond overschrijdt, dan vaart iedereen er wel bij. Als een boer beslist om er een extra dier aan toe te voegen, dan heeft dat geen groot effect op de totaliteit, maar het voordeel voor die boer is groot. Het voorspelbare resultaat van die ene zelfzuchtige daad is evenwel dat alle boeren al snel hetzelfde doen, waarna er overbegrazing optreedt en het systeem in elkaar stort. In de moderne samenleving is dit probleem op tal van situaties van toepassing, van vandalisme van openbare ruimtes, tot spammail, tot overbevissing van de oceanen, tot overmatige bosbouw. De Amerikaanse ecoloog Garrett Hardin (Science, 1968) stelde dat er geen technische oplossing bestaat voor het commons-dilemma, maar dat het een hogere moraliteit vereist.

In zekere zin kunnen we de vraag of we ons moeten laten vaccineren tegen COVID-19 ook beschouwen als een sociaal dilemma. Moeten we als individu een klein risico lopen, ten gevolge van een mogelijke bijwerking, om de samenleving van een potentieel levensbedreigende pandemie te verlossen? Wanneer we volledig rationeel handelen, zouden we pas beslissen ons niet te laten vaccineren wanneer de kans om te overlijden aan een bijwerking minstens even groot is als de kans om te overlijden aan de ziekte waartegen het vaccin ons probeert te beschermen. Dat lijkt logisch. De Amerikaanse onderzoekers Ilane Ritov en Jonathan Baron toonden echter aan dat we vaak niet zo rationeel zijn. Deelnemers moesten zich voorstellen dat hun kinderen een kans hadden van 10 op 10 000 om te sterven ten gevolge van een griepepidemie, wanneer ze niet gevaccineerd waren. Daarbij werd verteld dat er een vaccin bestond dat de kinderen met zekerheid kon redden van de epidemie, maar dat dit vaccin wel een aantal bijwerkingen kende die potentieel dodelijk waren. Ritov en Baron vonden dat 5 doden per 10 000 de grens was waarop proefpersonen bereid waren om de beslissing te nemen hun kind te laten vaccineren. Dit betekent dat veel proefpersonen niet bereid waren om hun kind te laten vaccineren in situaties waarin de kans op overlijden ten gevolge van bijwerkingen kleiner was dan de kans op overlijden ten gevolge van de ziekte waartegen het vaccin werkte. Een volledig rationele beslissing zou immers impliceren dat de bereidheid tot vaccineren pas zou verdwijnen bij een maximaal risico van 10 doden op 10 000 gevallen. De proefpersonen zelf beargumenteerden dat ze zichzelf veel meer verantwoordelijk zouden voelen voor de dood van hun kind wanneer dit het gevolg was van het wel ondernemen van een actie dan van het nalaten hiervan. Deze voorkeur om niet te handelen wanneer de handeling in kwestie geassocieerd is met een potentieel nadelige consequentie, staat bekend als de omission bias.

De bovenbeschreven studie had betrekking op een beslissing die mensen moesten nemen over het leven van een ander, maar het lijkt niet onwaarschijnlijk dat dit ook een rol speelt wanneer je een beslissing moet nemen over je eigen leven. Dat gevoel van 'waarom heb ik dit ooit gedaan', wanneer een beslissing onverwacht negatieve consequenties heeft. Mensen kunnen op basis van dit soort argument mogelijk beslissen om zich toch niet te laten vaccineren, ondanks het feit dat de objectieve risico's op bijwerkingen aanzienlijk lager zijn dan de levensreddende eigenschappen van het vaccin.

Experts schatten dat we groepsimmuniteit tegen COVID-19 kunnen bereiken wanneer ongeveer 70% van de bevolking zich laat vaccineren. Uiteraard wordt het een probleem wanneer te veel mensen vertrouwen op de bereidwilligheid van anderen. In dat opzicht is het interessant om nog eens te kijken hoe het eigenlijk afgelopen is met de test van Dylan Selterman. Hoewel Selterman zijn studenten al sinds 2008 de optie geeft om extra credits te verdienen, heeft hij ze naar verluidt nog maar één keer moeten toekennen …

Hardin, G. (1968). The Tragedy of the Commons. Science, 162 (3859), 1243-1248.