In enkele online lezingen van het Center for Inquiry stuitte ik op erg interessante informatie. Fysicaprofessor Ray Hall praatte er over zijn onderzoek aan de Fresno State University. Hij wilde weten hoeveel studenten er ongefundeerde ideeën op nahielden over bijvoorbeeld ufo's, bigfoot, paranormale gaven, astrologie, homeopathie en vaccinatie. Daarna onderzocht hij wat een efficiënte manier zou zijn om ze juister en rationeler te laten oordelen over deze onderwerpen. De studenten werden onderverdeeld in drie groepen: zij die een semester les zouden krijgen over de wetenschappelijke methode om tot betrouwbare informatie te komen, zij die les zouden krijgen over pseudowetenschappelijke thema's én de wetenschappelijke methode, en als derde uiteraard een controlegroep die over geen van beide les zou krijgen. Vooraf werd gepeild naar hun geloof in ongefundeerde claims en hoewel ze universiteitsstudenten waren, weken ze daarin niet zo heel erg af van de algemene bevolking. Zo geloofde bijna vijftig procent in geesten, ongeveer dertig procent in astrologie en ruim tweeëntwintig procent bleek antivaxer te zijn. De hypothese was dat studenten die getraind werden in wetenschappelijk en kritisch denken, het best zouden scoren in de posttest. Zij zouden er uiteindelijk het minst irrationele ideeën op nahouden. De resultaten verrasten. Er was nauwelijks een afname van irrationeel geloof bij de groep die de wetenschappelijke methode kreeg aangeleerd. Alleen kritisch leren denken is dus geen oplossing. De groep die eerst les kreeg over verschillende pseudowetenschappelijke fenomenen en daarna kennis maakte met kritisch denken en hoe je ideeën kan testen op betrouwbaarheid, liet de grootste significante veranderingen optekenen en dat op alle subdomeinen (medische pseudowetenschap, complotdenken, paranormale fenomenen … ). Het lijkt er dus sterk op dat als je eerst een beetje wordt blootgesteld aan onwetenschappelijke ideeën, je beter in staat bent om ze uiteindelijk te doorzien en af te wijzen.

Deze bevinding is te vergelijken met wat filosoof Andy Norman ook aanhaalt in zijn recente boek Mental Immunity. Daarin legt hij uit hoe foute overtuigingen, als een soort breinparasieten, ons denken aantasten en ons vatbaar maken voor de gekste ideeën. Deze mentale pathogenen dringen onze hersenen binnen en maken er kopieën van zichzelf die zich via onder andere de sociale media verspreiden naar andere gastheren. We moeten dus ons brein immuun maken voor zulke ideeën door een cognitief vaccin te ontwikkelen. Een onderdeeltje van deze immunotherapie bestaat erin om mensen bloot te stellen aan een milde vorm van bizarre overtuigingen of foutieve informatie, bijvoorbeeld door les te krijgen of een artikel te lezen over homeopathie, vaccincomplotten, het monster van Loch Ness enzovoort. Deze methode is bekend als de inoculation theory, de inentingstheorie. Net zoals een medisch vaccin een verzwakte of dode vorm van het virus bevat om je immuunsysteem te trainen en te versterken, zo kunnen ook cognitieve vaccins je mentaal immuunsysteem verbeteren.

Ook John Cook, onderzoeker en bedenker van een online spel om desinformatie tegen te gaan, heeft het in zijn lezing over een studie die de inoculation theory ondersteunt. De conclusie van het onderzoek was dat prebunking (het vooraf aanbieden en ontkrachten) van misleidende informatie beter werkt dan alleen het aanbieden van de juiste informatie aan mensen die al foutieve overtuigingen hebben (debunking). Je kan vaccintwijfelaars overtuigen met goede informatie over de werking van vaccins, maar als ze opnieuw geconfronteerd worden met foutieve informatie – vaccins veroorzaken onvruchtbaarheid bijvoorbeeld – vallen ze terug op hun eerdere overtuiging dat vaccins schadelijk zijn. Als je daarentegen éérst foutieve informatie aanbiedt en uitlegt waarom het niet klopt en daarna de juiste gegevens presenteert, hechten mensen veel meer waarde aan de wetenschappelijke feiten. Het prebunken werkt dus als een soort vaccin om mensen resistent te maken tegen foute ideeën. Er is bovendien een generaliserend effect: resistentie tegen misleiding van de antivaxbeweging creëert ook afweer tegen misleidende argumenten van klimaatontkenners bijvoorbeeld.

Mensen immuniseren tegen irrationele ideeën doen we het best al vanaf de kindertijd. Kinderen zijn vatbaar voor de wildste verzinsels en geloven gewillig in kabouters, feeën, spoken en Sinterklaas. Gelukkig zijn ze vanaf een bepaalde leeftijd ontzettend nieuwsgierig en overstelpen ze ouders en leerkrachten met de typische waarom-vragen. Sommige ouders vinden het jammer als kinderen vragen beginnen te stellen over de Sint en proberen soms zelfs om de waarheid zo lang mogelijk tegenover hen te ontkennen tot ze 'oud genoeg zijn om het te mogen weten'. Het meegeven van religieus geloof aan kinderen gebeurt vaak met een nog grotere overtuigingskracht, met dit verschil dat er geen moment van waarheidsonthulling komt. Andy Norman ziet religieus geloof dan ook als iets dat ons mentaal immuunsysteem enorm – en misschien zelfs permanent – kan verzwakken, waardoor we ook sterk ontvankelijk worden voor andere ongefundeerde, onwetenschappelijke beweringen. Misschien moeten we niet wachten tot kinderen oud genoeg zijn om de waarheid te mogen weten, maar eerder tot ze oud genoeg zijn om ze met religie te confronteren. Kinderen een onderzoekende houding aanleren in plaats van een geloofsovertuiging zou alvast kunnen bijdragen aan een sterker cognitief immuunsysteem.