24 september 2021
Waarom vaccinatieplicht verantwoordbaar is en solidariteit geen eenrichtingsverkeer is
Op 13 september telde men in België 1.205.516 geregistreerde coronagevallen en 25.454 overlijdens die rechtstreeks gelinkt worden aan het virus. Het totaal aantal gekende besmettingen wereldwijd bedraagt 224.677.814 en het aantal overleden personen 4.629.749.
Dit laatste cijfer is wellicht een onderschatting.
De coronapandemie had en heeft een grote impact op de gezondheidszorg: ziekenhuisbedden worden gereserveerd voor coronapatiënten, zorg komt soms stil te liggen, artsen verschuiven noodzakelijke operaties en ook patiënten met levensbedreigende ziektes krijgen te horen dat zorg nu even niet kan.
In België worden binnen het Helicon-project de verschillende doodsoorzaken tijdens de crisis bestudeerd, evenals de impact van uitgestelde zorg. Via dit onderzoek wil men de vertaalslag maken van uitgestelde zorg naar de gezondheidseconomische impact ervan. Het is de bedoeling de niet-toediening/uitgestelde toediening van zorg op populatieniveau vast te leggen. Diverse onderzoeken lopen. Spijtig genoeg krijgen deze onderzoeken te weinig aandacht. De eerste resultaten volgen later dit jaar (www.brain-helicon.be).
De gevolgen van de zorgverschuiving en de effecten hiervan worden in Nederland periodiek opgevolgd door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en milieu. Een rapportering door artsen van het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg en Waalwijk brengt alvast aan het licht dat uitgestelde zorg bij minstens 68 patiënten tot ernstige complicaties heeft geleid. En vorig jaar bracht een onderzoek aan het licht dat het verlies aan levensjaren bij niet-coronapatiënten veel groter is dan het aantal geredde levensjaren: 'Daardoor zullen alleen al in Nederland zeker tienduizend mensen gemiddeld tien jaar eerder overlijden.’
De impact op de economische bedrijvigheid is ondertussen genoegzaam bekend. De FOD Economie wijst erop hoe, naast een daling van de consumptie- en investeringsuitgaven, ondernemingen op korte termijn ook te maken hebben met verstoringen van het aanbod en de tewerkstelling (toeleveringsproblemen, voorraadtekorten, liquiditeitsproblemen, schaarste aan arbeidskrachten).
Het Rekenhof (Commentaar en opmerkingen bij de ontwerpen van aanpassing van staatsbegroting voor het begrotingsjaar 2021, 12 mei 2021) onderzocht enkele gevolgen en verwijst onder meer naar de RVA die de budgettaire impact van de gezondheidscrisis voor 2021 op 1.624 miljoen euro raamde: 'In de initiële begroting werd hiervoor geen bedrag ingeschreven’. De kostprijs van de steunmaatregelen in het kader van de COVID-19-crisis op de uitkeringen voor arbeidsongeschiktheid in 2021 wordt geraamd op 184 miljoen euro. Het overbruggingsrecht voor zelfstandigen in het kader van de COVID-19-crisis raamt men voor 2021 op 2.219,1 miljoen euro. Voor 2021 raamt het RIZIV de uitgaven voor de COVID-19-crisis op 1.438,9 miljoen euro.
_Vaccinatievrees en pasjesmaatschappij
Zowel de COVID-19 ziekenhuisopnames per dag in België, de ziekenhuisbezetting per dag in België als het aantal overlijdens vragen aandacht. Enkele ziekenhuizen trekken aan de alarmbel.
Scholen en universiteiten zijn open en schakelen over naar het klassieke patroon, de horeca draait en ingrijpende beperkingen zijn er niet, bijeenkomsten al dan niet in de privésfeer verlopen zo goed als zonder regels. En zoals vastgesteld zorgt de creatieve invulling van bepaalde regels voor het loslaten van de meest elementaire voorzorgsmaatregelen. Steevast duikt ook het communautaire spook op.
Nationale verschillen inzake vaccinatiegraad met een hoog vaccinatiepercentage in Vlaanderen, maar met enkele kanttekening bij onder meer de Brusselse vaccinatiegraad of in bepaalde wijken van Antwerpen baren zorgen. En in het onderwijs werden in de eerste twaalf dagen van het schooljaar meer dan 5.000 leerlingen in quarantaine geplaatst. Besmettingscijfers verrassen ons ... behalve de wetenschappers.
De angst voor een heropflakkerende epidemiegolf zit er bij virologen, artsen en zorgkundigen dan ook diep in. Politici lijken het echter maar niet eens te worden over de te volgen strategie. Het opleggen van een vaccinatieplicht, die ontegensprekelijk een sleutelrol kan spelen, verhit en verdeelt. Het veralgemenen van het zogeheten COVID Safe Ticket wordt als alternatief naar voor geschoven. Viroloog Marc Van Ranst windt er geen doekjes om. Het is duidelijk dat vaccinatie werkt. Politieke keuzes zijn niet vrijblijvend. Men loopt het risico de antivaxers in de kaart te spelen. Niet enkel bij ons maar ook in de buurlanden is de discussie lopende. Net zoals bij ons verwerpen sommige partijen dit, terwijl andere politieke partijen (schoorvoetend) pleiten voor een vaccinatieplicht.
Op Europees vlak is het hoe dan ook een zootje. Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen leverde in haar Unie-rede enkel maar meer stof voor bedenkingen bij de slagkracht en de ambities van de EU. Alle landen hebben immers een eigen strategie: in Duitsland is testen niet meer gratis maar wordt benadrukt, bij monde van Bundesgesundheitsminister Jens Spahn, dat 'Impfen ist eine persönliche Entscheidung. Aber es ist auch eine Entscheidung, die in dieser Pandemie uns als Gesellschaft betrifft. Jede einzelne Impfentscheidung entscheidet mit darüber, wie sicher wir gemeinsam durch Herbst und Winter kommen’. Frankrijk hamert op de zogeheten pass sanitaire: 'Le “pass sanitaire” est obligatoire pour les salariés en contact avec le public’. Inwoners van Engeland worden niet verplicht om een coronapaspoort voor te leggen. Schotland houdt wel vast aan het paspoort.
Virussen hebben echter lak aan landsgrenzen.
Virussen hebben echter lak aan landsgrenzen.
_Antivaxermobilisatie: feiten en overtuigingen
Niet enkel het coronavirus kent zijn tegenstanders. Naar aanleiding van een in 2013 uitgebroken mazelenepidemie in een aantal Nederlandse gemeenten met een lage vaccinatiegraad stelde men vast dat deze gemeenten zich vooral in de zogenoemde Bijbelgordel situeren (regio van Borsele tot aan Staphorst). Het ging dan niet alleen om kinderen van reformatorische gezindte, maar ook om kinderen van antroposofische ouders 'die geloven in het zelfhelend karakter van het lichaam of om kinderen waarvan de ouders vergeten zijn het vaccin te halen’. De weerstand tegen vaccinatie is niet enkel ingegeven door religieuze overwegingen.
De antivaxerbeweging is zeer divers. De huidige antivaccinatiebeweging is moeilijker te vatten en dit zowel naar aantallen als naar aangehaalde argumenten. Vele adepten verspreiden hun gedachtegoed via het Internet, Facebook of Twitter. Antivaxers verwijzen niet meer naar een conflict met Gods voorzienigheid. Deze communicatiekanalen creëren echter een eerder chaotische stroom aan moeilijk verifieerbare standpunten. Het is een rommeltje aan argumenten waarvan de gemene deler wellicht is dat men geen onderscheid maakt tussen feiten en overtuigingen of niet bereid is om zijn overtuiging te confronteren met die van anderen.
Zowel op de site van de FOD Volksgezondheid als op de site van de wereldgezondheidsdienst WHO als op die van Sciensano is echter permanent geactualiseerde informatie te vinden over de verspreiding van het virus, de vaccinatiestrategie, het lopende wetenschappelijk onderzoek naar oorzaken en varianten, alsmede een uitgebreide bibliotheek met vraag en antwoord over de meest diverse onderwerpen (met aandacht voor de kwakkels die de ronde doen).
John Stuart Mill (Over vrijheid) had echter duidelijk geen rekening gehouden met het rigide denken van de antivaxerpopulatie. Zijn terechte verdediging van het principe van vrijheid van mening, van uitingsvrijheid, heeft echter als correlatief dat men bereid moet zijn om zijn mening te confronteren met die van anderen. Mill was hier dus duidelijk optimistisch: men toetst echter al te weinig zijn mening aan die van anderen, aan harde feiten. Falsificatiebereidheid is velen vreemd. Daar komt bij dat men zich in het geval van vaccinatie op het terrein van het wetenschappelijk onderzoek waagt. Kennis is hier essentieel, maar vaak ver te zoeken.
_Vaccinaties: inbreuk op individuele vrijheid?
De vragen die rijzen zijn gekend: hoe verhouden het recht op gezondheid van het individu en de samenleving zich tot het recht op lichamelijke integriteit of de vrijheid van geloof, kan de overheid in deze dwang uitoefenen, kan er sprake zijn van een tijdelijke dwang, vanaf wanneer is de maatregel disproportioneel en weegt een individuele optie op tegen het gemeenschappelijke belang?
Alberto Giubilini, onderzoeker van de Universiteit van Oxford, is voorstander van een opgelegde vaccinatie. In een advies van de Wereldgezondheidsorganisatie concludeert hij dat 'Stricter regulatory measures should be considered only if these means are not successful’. (WHO/2019-nCoV/Policy_brief/Mandatory_vaccination/2021.1)
Vaccinatie heeft bewezen effectief te zijn bij het bestrijden van vele ziektes. Zo bestaat een basisvaccinatieschema van aanbevolen vaccinaties die kinderen best krijgen om beschermd te zijn tegen bepaalde infecties (polio, bof, difterie, haemophilus influenza type b, hepatitis B ...). In België is de poliovaccinatie trouwens verplicht. In bepaalde landen wordt het niet volgen van de opgelegde vaccinatie beboet. Mazelen zijn in België dankzij de hoge vaccinatiegraad zo goed als verbannen. Deze ziekte is opnieuw in opmars en dit vooral in die landen waar de vaccinatiegraad laag is. Ook bij ons zijn er enkele clusters.
Zich beroepen – verwijzende naar constitutionele waarborgen en/of internationaal vastgelegde mensenrechten – op het argument dat het gaat om een inperking van de lichamelijke integriteit is een brug te ver.
Het komt overheden immers toe zorg te dragen voor hun rechtsonderhorigen: dit is een mensenrechtelijke opdracht en daarom heeft de overheid de ruimte om maatregelen te nemen, ook als die resulteren in een inperking van de vrijheid van burgers. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens waarborgt in artikel 27 allen de toegang tot wetenschappelijke vooruitgang. Artikel 23 van de Belgische Grondwet waarborgt onder meer de bescherming van de gezondheid en sociale, geneeskundige en juridische bijstand. Er zijn ook mensenrechtenbepalingen die juist van de overheid verlangen dat ze optreedt. Overheden moeten epidemieën voorkomen en dienen iedereen een optimale gezondheid te waarborgen. We verwijzen hier ook naar de Internationale Gezondheidsregeling.
Aan de overheid worden echter bepaalde plichten opgelegd: er moet worden bewezen dat de bescherming van de volksgezondheid een legitiem doel is, er moet een wettelijke basis zijn en er is de eis tot evenredigheid (proportionaliteit). Een vaccinatieplicht is dus niet per definitie in strijd met de bepaalde rechten. Zo oordeelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (ECHR) in de 'Case of Vavřička and others v. the Czech Republic' dat kleuterscholen kinderen mogen weigeren die niet zijn gevaccineerd tegen kinderziektes. De uitspraak van de ECHR legt nog andere problemen bloot: kunnen we aanvaarden, is het ethisch te verantwoorden dat kinderen het slachtoffer worden van de ongefundeerde verkeerde beslissingen van hun ouders?
_Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek
Zich laten vaccineren kan ook worden gezien als een morele plicht: het is een signaal dat men rekening houdt met de anderen. Men beschermt niet enkel zichzelf, men beschermt er ook anderen mee.
In 2016 presenteerde het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek (hierna: Comité) een nieuw advies over de ethische aspecten van een verplichte vaccinatie. De vragen die beantwoord werden hadden betrekking op het al dan niet ethisch aanvaardbaar zijn dat de overheid bepaalde vaccinaties verplicht en of het ethisch aanvaardbaar is dat de overheid de toegang tot crèches weigert aan kinderen die niet gevaccineerd zijn. Het advies geeft ook antwoord op de vraag of het ethisch aanvaardbaar is dat een persoon weigert zich te laten vaccineren en of het ethisch aanvaardbaar is dat een ouder weigert zijn/haar kind te laten vaccineren. ('Vaccinatiebeleid: ethische aspecten van een verplichte ...’)
Het Comité benadrukt dat de vaccinatie van bijna iedereen bijdraagt tot de bescherming van iedereen, ook van de enkelingen die niet worden gevaccineerd. De gevaccineerden dragen bij tot de opbouw van een immuniteitskapitaal (groepsimmuniteit) en dragen aldus bij tot een inperking van de verspreiding van de ziekte. Solidariteit en zorgvuldigheid zijn in deze sleutelbegrippen: '.. de bereidheid moet ook steunen op aandacht voor de ander en op de gemeenschappelijke belangen van de maatschappij waarin we leven, kortom op solidariteit’. Dit lijkt aan de antivaxers voorbij te gaan.
Het ingrijpen in de volksgezondheid door middel van vaccinaties is volgens het Comité gerechtvaardigd als het passend is, dat wil zeggen wetenschappelijk gegrond, realiseerbaar is wat organisatie en middelen betreft en aanvaardbaar is. Voor het Comité is het duidelijk dat verplichte maatregelen een wettelijke basis moeten hebben en niet kunnen worden overgelaten aan de uitvoerende macht. Zij moeten ook periodiek worden geëvalueerd aan de hand van de laatste wetenschappelijke epidemiologische gegevens. Eerlijke en duidelijke informatie zijn een noodzaak.
Het opleggen van de verplichte vaccinatie wordt beoordeeld aan de hand van de interventieladder (Nuffield Council on Bioethics).
Het Comité oordeelt dat hoewel er ook nadelen zijn aan het opleggen van vaccinatie (vrijwilligheid is soms succesvol, irrationele weerstand en wantrouwen kunnen groeien) het in bijzondere omstandigheden verantwoord kan zijn een verplichting op te leggen. Dit is het geval wanneer het de enige mogelijkheid blijkt om het algemeen belang of het belang van kwetsbare personen te vrijwaren.
_Vaccinatieplicht kan en is verantwoordbaar
Het ontbreekt op beleidsniveau zeker aan stroomlijning. Indien beleid te zien is als het resultaat van het subtiele evenwicht tussen het haalbare en het wenselijke, kan men er evenwel niet omheen dat geldingsdrang, profileringszucht of angst voor het electoraat al te vaak bepaalde beslissingen sturen.
Het moet gezegd worden dat het optreden van beleidsverantwoordelijken in bepaalde gevallen 'voor verbetering vatbaar’ was (en is). Het debacle in de woonzorgcentra, het ontbreken van bruikbare voorraden met essentiële beschermingsmiddelen, de eerder rommelige communicatie waarbij men struikelde over het aantal beleidsverantwoordelijken voor een of ander aspect van gezondheid of de vaccintoeleveringsproblemen zijn slechts enkele voorbeelden. Is de zachte aanpak met als meest opvallende voorbeelden enkele elementaire verplichtingen of het invoeren van pasjes een goede piste? Helpt dit om een vierde golf te keren?
Vaccinaties hebben honderdduizenden mensenlevens gered en veel leed weten te voorkomen. Virussen zijn echter een permanente bedreiging. Terwijl de meeste ziekten te wijten aan bacteriën vlot met antibiotica behandeld kunnen worden is antibiotica machteloos tegenover virussen. Voor bepaalde ziekten beschikken we trouwens niet over een curatieve behandeling. Die ziekten kunnen ernstige complicaties teweegbrengen. Vaccinatie is zeer belangrijk omdat het ontegensprekelijk een efficiënt preventief middel is.
Zo kan verplichte vaccinatie van gezondheidswerkers tegen ernstige ziekten beargumenteerd worden vanuit John Stuart Mills schadebeginsel en de bescherming van de gemeenschap, aangezien zij anders hun patiënten dreigen te besmetten. Een belangrijke overweging hierbij is ook het belang van hun rol in de aanpak van een eventuele epidemie.
Het Nuffield Councilrapport besluit dat het gerechtvaardigd is individuen aan te moedigen deel te nemen aan vaccinatieprogramma’s, ook wanneer er geen of slechts een gering persoonlijk voordeel aan verbonden is, maar een significant voordeel voor anderen. Wanneer ouders beslissingen nemen die manifest niet in het belang van het kind zijn is dit wettelijk en ethisch niet aanvaardbaar en is optreden door de overheid zeker gerechtvaardigd.
De hardleersen moet duidelijk worden gemaakt dat, net zoals voor wie bepaalde afspraken niet nakomt en hierdoor manifest anderen in gevaar brengt, dit niet vrijblijvend is. Wellicht is dit trouwens de enige mogelijkheid om de rabiate antivaxers te overtuigen. De gevolgen van zich niet te laten vaccineren worden in het geval van een coronabesmetting immers niet enkel door de betrokken weigeraar(s) zelf gedragen. Solidariteit is geen eenrichtingsverkeer: pick and choose zijn hier niet aan de orde.
Een terugkeer naar een strijd zoals die van de Nederlandse theoloog Abraham Kuyper, die zich bij de bestrijding van de pokkenepidemie keerde tegen de 'pokkenbrief’ of de (her)oprichting van een 'Bond tegen de Vaccinatiedwang’ (1881) kan wellicht enkel de historici plezieren.
Meer van Alain Vannieuwenburg