2 februari 2022
Wat gebeurt er met ons wanneer we sterven?
In de dialoog 'Phaido' van Plato krijgen we een gesprek voorgeschoteld tussen Phaido en Echekratès over de onsterfelijkheid van de ziel. Phaido was immers aanwezig op de dag dat Socrates de gifbeker moest drinken en was getuige van de laatste beschouwingen van Socrates over sterven en de dood. 'Weten wij wat de dood is?', vraagt Socrates aan zijn vrienden. In dit polyfone werk waarin een aantal cruciale thema's uit Plato's filosofie aan bod komen, wordt een idee geuit die we later in de ontwikkeling van het westerse denken nog veelvuldig tegenkomen. Namelijk, dat onze zoektocht naar kennis, onze filosofische activiteit pas betekenis krijgt tegen de achtergrond van onze sterfelijkheid.
Filosoferen is leren sterven, zo weten Montaigne, Spinoza en zovele anderen ons te vertellen. Bij Socrates (Plato) was die relatie tussen kennis en sterfelijkheid direct: de ziel vertoefde immers voor onze geboorte in de ideeënwereld en heeft daar alle kennis opgedaan over het goede, het mooie en het ware. Het lichaam waarin de ziel bij de geboorte wordt gevangen, is dan ook een belemmering voor onze zoektocht naar kennis en waarheid. Het lichaam is de kerker van de ziel. De dood is een verlossing van ons lichaam en de ziel zal opgaan in ware kennis. Door de dood kan ze eindelijk de waarheid in het volle zonlicht aanschouwen. Vandaar dat Socrates ook zegt dat 'de ware filosoof sterven als beroep heeft'.
Filosoferen is leren sterven. Etienne Vermeersch verwees graag en vaak naar de bekende uitspraak van Epicurus die zei: 'Als wij er zijn, is de dood er niet, en als de dood er is, zijn wij er niet'. Epicurus probeert zoals Socrates onze angst voor de dood weg te denken, maar op een radicalere manier: de ziel zal niet overleven. We verdwijnen totaal en net daardoor hebben we geen enkele rationele reden om ons zorgen te maken over onze eigen dood.
Ik moet toegeven dat deze filosofische consensus onder Socrates, Epicurus, Montaigne en Spinoza mij niet echt vooruit helpt. Een slechte sterver ben ik! Toen ik op 16-jarige leeftijd faalde in de reanimatie van mijn eigen vader, ontplofte de vraag naar de zin van het leven en van het sterven brutaal in mijn gezicht. Tijd om mij daarop voor te bereiden, had ik niet. Ik ben daarna filosofie gaan studeren op zoek naar antwoorden. Wat moest ik anders doen? Ik heb Plato, Epicurus (De Rerum Natura – Lucretius), de prachtige essays van Montaigne, de ethica van Spinoza gelezen en bestudeerd, ook even uitgeweken naar de oosterse filosofieën, op zoek naar antwoorden, tips en tricks om met onze eindigheid om te gaan. We zijn nu dertig jaar later en ik heb nog steeds geen antwoorden. De gedachte aan de eindigheid, zowel de eindigheid van de mensen die ik graag zie alsook mijn eigen eindigheid, blijft een onopgelost vraagstuk, blijft zorgen voor onrust. Ik ben dus een slechte sterver, hoe diep ik Epicurus ook tot mij laat doordringen. Nu moet ik wel toegeven dat de jaren een klein beetje meer rust hebben gebracht. In die zin dat ik misschien de dood aanvaard heb, maar dan toch weer vind dat het leven veel te kort is. Het is altijd iets. Er is maar één reden waarom ik niet wil sterven of waarom ik mijn levensloop zou willen verlengen met een factor van drie: ik ervaar voortdurend schoonheid en zie de wereld nog steeds als één grote ontdekkingstocht.
Dit feest mag niet te snel voorbij zijn.
_Wat gebeurt er wanneer we sterven?
Het was een vraag die ik gisteren gesteld zag worden in de serie Midnight Mass (Netflix), gebaseerd op een verhaal van Edgard Allan Poe, en magistraal en briljant op pellicule gezet door Mike Flanagan. Deze miniserie speelt zich af op het fictieve eiland Crockett Island, een klein christelijk visserseiland met 127 inwoners dat na een olieramp probeert om de gemeenschap bij elkaar te houden. We volgen het verhaal van Riley Flynn die net een gevangenisstraf van vier jaar heeft uitgezeten op het vasteland, omdat hij onder invloed van alcohol een vrouw had doodgereden, en die terugkeert naar het vergeten eiland. Flynn is volledig van zijn geloof afgevallen en probeert zin te zoeken in een gemeenschap die diep christelijk gelovig is. Aan de nieuw aangekomen priester legt hij de vraag voor hoe God zoveel lijden, onrechtvaardigheid en kwaad in de wereld kan toestaan? Kinderen die bijvoorbeeld verlamd geraken zoals het meisje op hun eiland dat zich in een rolstoel moet voortbewegen … hoe kan een almachtige, algoede en alwetende God dit aanvaarden? Hoe kan het zijn dat Hij daarin niet kan ingrijpen?
Riley Flynn heeft elke nacht dezelfde droom: de vrouw die hij heeft doodgereden, verschijnt telkens opnieuw in zijn droom en daarna ziet hij zichzelf zitten in een bootje op een oneindig uitgestrekte eenzame zee. Elke nacht dobbert hij doelloos met dat bootje rond. In zijn droom is dat telkens op hetzelfde moment van de dag, de ochtend, het ontwaken van de dag. Elke nacht ziet hij aan de horizon het licht opstijgen van een zon die een tijdje later zal opkomen. Telkens opnieuw. Maar de zon komt niet op. Aan een oude jeugdvriendin, Erin Greene, die ook nog op dat vergeten eiland woont, vertelt hij deze droom: 'Ik weet niet hoe het verder gaat, ik weet niet hoe het verder moet'. Hij denkt dat hij geen toekomst meer heeft en zijn verdere leven zal moeten slijten op een vergeten eiland tussen mensen die volgens zijn eigen rationele wereldbeeld in een totaal absurde illusie leven.
Op een avond ontvouwt er zich een mooie dialoog tussen Riley Flynn en Erin Greene. Erin, een christen, vraagt: 'Wat gebeurt er wanneer we sterven?'. Ik geef deze dialoog, deze twee perspectieven op onze eindigheid, integraal weer. Zonder nabeschouwing. Dat laat ik aan de lezer over.
Erin: What happens when we die?
Riley: What the fuck happens?
Erin: So what do you think? What happens when we die, Riley?
Riley: I don't know. And I don't trust anyone who tells us they do. But I can speak for myself I guess.
Erin: Then speak for yourself. What happens when you die?
Riley: When I die, my body stops functioning. Shut down. All at once, or gradually, my breathing stops, my heart stops beating. Clinical death. And a bit later, like five whole minutes later, my brain cells start dying. But in the meantime, in between, maybe my brain releases a flood of DMT. It's the psychedelic drug released when we dream, so I dream. I dream bigger than I have ever dreamed before because it's all of it, just the last dump of DMT all at once. And my neurons are firing and I'm seeing this fireworks display of memories and imagination. And I am just tripping. I mean really tripping balls because my mind's rifling through the memories. You know, long and short-term, and the dreams mix with the memories, and it's a curtain call. The dream to end all dreams. One last great dream as my mind empties the fucking missile silos and then I stop. My brain activity ceases and there is nothing left of me. No pain. No memory, no awareness that I ever was, that I ever hurt someone. That I ever killed someone. Everything is as it was before me. And the electricity disperses from my brain till it's just dead tissue. Meat. Oblivion. And all the other little things that make me up, they … The microbes and bacterium and the billion other little things that live on my eyelashes and in my hair and in my mouth and on my skin and in my gut and everywhere else, they just keep on living and eating. And I'm serving a purpose. I'm feeding life, and I'm broken apart and all the littlest pieces of me are just recycled, and I'm billions of other places. And my atoms are in plants and bugs and animals, and I am like the stars that are in the sky. There one moment and then just scattered across the goddamn cosmos.
Your turn. What happens when you die?
Erin: Speaking for myself?
Riley: Speaking for yourself.
Erin: No. Not for myself. I'm not the one that died today. She was never awake. When she came down in this little body, this just-forming little body, it was asleep. So all she ever knew was dreaming. She only ever dreamed, she didn't even have a name. And then in her sleep, that perfect little spirit just lifted up. Because God didn't send her to suffer through life on Earth. No, this one, this special little soul, God just sent her down here to sleep. Just a little nap, a quick dream. And then He called her back. He wanted her back. And so she went back. Same as she floated down, she rose up above the Earth. Past all the souls in the atmosphere and all the stars in the sky, and then into a light so bright. And then for the first time she starts to wake up. She's wrapped in a feeling of love. Just pure, amazing love. Of course she is. She's pure. She has never sinned. She never hurt a single living thing, not even an ant. And she's not alone. She's home. There are people there, and she doesn't know it but they're her family. Her grandfather, and her great-grandfather, and they love her. And they name her. And then when God reaches down and kisses her head, and the second He says her name, she grows up. In a blink. And she’'s perfect. Her body as it would have been on her best day on Earth. Her perfect age. The peak of herself. And they tell her about her mom down here on Earth and how I'll be there soon enough. And she's happy, and nothing but joy for all eternity. And she's loved. And she isn't alone. And that's what we mean when we say 'Heaven'. No mansions, no rivers of diamonds, or fluffy clouds or angel wings. You are loved. And you aren't alone. That is God. That is Heaven. That's why we endure all that we endure on this big, blue, sad rock. I'll be there soon enough. And I'll see my father and my grandmother. And I'll see my little girl, and she will be happy and safe. And I will be so glad to meet her.
Riley: I really hope you're right.
En ik hoop dat mijn vader, toen ik er alles aan deed om hem hier te houden, zijn portie DMT heeft gehad.
Een paradijs aan herinneringen.
Meer van Kurt Beckers