10 mei 2022
Sektarisme en humanisme
Sekten
Charismatische leiders, het gevoel over kennis te beschikken waarover anderen niet beschikken, irrationalisme: ziedaar enkele kenmerken van sekten, zoals die door Etienne Vermeersch werden opgesomd.[1]
Toegepast op het verleden, zou je daar een stevige religieuze insteek aan kunnen toevoegen. Van het sjamanisme in prehistorische (en hedendaagse) gemeenschappen, tot de priesters en imams van vandaag: alle voorwaarden om van (uit de kluiten gewassen) sekten te spreken zijn bij de monotheïstische godsdiensten aanwezig.
Tegenwoordig is het religieuze element van ondergeschikt belang. Geïndustrialiseerde samenlevingen zijn immers sterk geseculariseerd. Verschillende onderzoekers gewagen echter wel van sektarisme, wat de wijze aangaat waarop moderne volksmenners waarheden verkopen.[2] Naast een religieuze insteek kunnen sekten zich immers evenzeer baseren op ideologische beginselen. Religies en ideologieën zijn op heel wat vlakken elkaars gelijken.
_Internetsektarisme
Sekten zijn van alle tijden. Het grote verschil is dat ze heden wellicht talrijker zijn en daardoor minder in het oog springen, terwijl ze vroeger zeldzamer waren maar des te opvallender. Dit verschil in aantal (sekten) is volgens mij te wijten aan de exponentieel toegenomen wereldpopulatie, in combinatie met de technologische mogelijkheden om woorden te verspreiden.
Jezus en zijn volgelingen waren in your face. Zijn woorden en de verspreiding daarvan door zijn apostelen, kregen mythische proporties toebedeeld. De woorden van de huidige sekteleiders krijgen dat ook. Hun volgelingen lijken hun eveneens een semigoddelijke status toe te schrijven. En zelfs al betreft het procentueel gezien een niet altijd even grote hoeveelheid, toch kan de invloed van de woorden van de eenentwintigste-eeuwse Jezussen bezwaarlijk worden onderschat. Men denke aan de bestorming van het Capitool.
Er ist wieder da kan dus net zo goed gezegd worden over Jezus, of over eender welke andere grondlegger van om het even welke andere religie. Want het voornaamste verschil tussen toen en nu is het wereldwijde web. Dankzij dat staaltje van technologische vooruitgang, dat zijn bestaan voor een groot deel aan het humanisme te danken heeft[3], heersen neo-Jezussen over de ether. En wie over de ether heerst, heerst over de mensengeest.
De vraag werpt zich op hoe het kan dat, in een tijd waarin men beschikt over legio mogelijkheden om kennis te vergaren, een groot deel van de mensheid zich genoodzaakt voelt om achter predikers aan te hollen.[4] Hoe komt het dat Willem David Icke, Willem Engel en Thierry Baudet op omvangrijke scharen volgers kunnen bogen? En hoe verhoudt zich het humanisme daartegenover?
Om antwoorden te geven op deze vragen, baseer ik mij op de begrippen erkenning en geborgenheid.
_Sektarisme als erkenning en geborgenheid
De Canadese socioloog Charles Taylor sprak in zijn The Politics of Recognition (1992) over het belang van het begrip erkenning (recognition). Elke mens, en elke groep mensen, bezit een sterke drang naar erkenning. Die erkenning behelst niet enkel hun loutere bestaan, maar ook alles waarvoor ze staan. De mens wil gezien en gehoord worden. Mensengroepen willen gezien en gehoord worden. Van de rotsschilderingen in Lascaux, tot de Instagrampagina van Jitske Van de Veire: de getuigen van deze menselijke drang naar erkenning zijn overal terug te vinden.
Naast de hang naar erkenning, is er de voor elke mens geldende hunkering naar geborgenheid. De terugkeer naar de baarmoeder, om het even sterk uit te drukken, vormt een niet te onderschatten drijfveer, die het doen en laten van mensen bepaalt. Met name in een onduidelijke wereld – en de wereld is altijd onduidelijk – is een teruggrijpen naar de meest basale vormen van geborgenheid alomtegenwoordig. Jezus, Arianus, Tanchelijn[5], Luther, Charles Manson, Willem Engel: bieden ze niet allemaal eenzelfde soort van toekomstbeeld, zo een waarin geborgenheid verzekerd wordt, mét inbegrip van de broodnodige erkenning, waarnaar al die in een waanidee gevangen aanhangers zo verlangen?
_Genesis van het sektarisme
Wegens de hoge sterftecijfers in pre-industriële tijden, lag de weg vrij voor culten die zekerheden boden. In een mengelmoes van een drang naar erkenning en een verlangen naar geborgenheid, ontstonden wat we nu sekten zouden noemen. Of dat reeds het geval was bij de gemeenschappen die in grotten en tenten leefden, of jagend rondtrokken over de vlakten, is een open vraag. De kunstvoorwerpen, bestaande uit rotsschilderingen en sculpturen, tonen in ieder geval aan dat het verlangen om gezien (en gehoord) te worden, ook toen al aanwezig was.
Nadat mensengemeenschappen aan landbouw gingen doen, kwam de drang naar erkenning en geborgenheid goed op gang. Megalieten, forten, kastelen en andere constructies die de mens zou uitvinden, zagen het licht. Daarmee samenhangend, maar al langer aanwezig, groeide een nood aan spiritueel leiderschap. Sterker, de materiële nalatenschap die we vandaag de dag nog steeds kunnen bewonderen, is grotendeels ontsproten vanuit die nood aan spiritueel leiderschap.
In ons huidige tijdsbestek kenmerkt de hang naar 'ergens bij horen' zich door een verlangen-naar-erkenning-op-steroïden. Weggecijferd (letterlijk, wegens de grote bevolkingsaantallen) en angstig om weg te kwijnen in een poel van betekenisloosheid, haasten velen zich naar oorden waar hun die zo gegeerde erkenning op een dienblad wordt aangeboden. Die oorden zijn geen echte oorden, noch fantasieoorden, zoals eertijds een Ultima Thule, of Utopia. Neen, het zijn online oorden. Daar vindt de verloren ziel soelaas. Daar behoort hij tot iets groters dan hijzelf. Daar vindt hij zin. Want daar bevinden zich zijn zielsverwanten. Hij krijgt er waardering en likes, er wordt naar hem geluisterd. Post hij een bericht, dan krijgt hij daar geheid erkenning voor, doorgaans in de vorm van bevestiging. Verslavend! En zeer overeenkomstig met de bevestiging die pakweg een christen uit de tweede eeuw na Christus zal gekregen hebben van zijn groepsgenoten, wanneer ze op een of andere zandweg met de tip van hun voet het silhouet van de ichtus (vis) afwerkten![6] Een toemaatje hierbij is dat het lid van de online waarheidsgroep, die een sekte kan worden genoemd, zich uniek voelt ten opzichte van buitenstaanders. Die weten namelijk niet beter! Ze beschikken niet over de kennis waarvan hij wél heeft kunnen proeven![7]
Nu is het vanzelfsprekend bijzonder moeilijk om als humanist deze zeg maar natuurlijke menselijke neiging om te buigen tot iets wat als de emancipatie van het individu kan worden omschreven. Daarvoor dient het individu namelijk over voldoende innerlijke handvatten te beschikken. Hij of zij dient kennis te bezitten, over een zekere durf om te denken (sapere aude) te beschikken, zich verzekerd te weten van de materiële voorwaarden die het hem mogelijk maken om de twee voorgaande handvatten binnen zijn bereik te hebben. Dat is nogal wat.
De regio's waar aan die voorwaarden is voldaan, bevinden zich zowat allemaal in de geïndustrialiseerde westerse wereld. Daarbuiten vormt de strijd om het dagelijkse bestaan een nog té grote zorg, om van individuele emancipatie een primaire behoefte te maken.
_Humanisme als twijfel, twijfel als antidotum voor sektarisme
Zo belanden we terug bij de initiële vraag met betrekking tot de rol van het humanisme in dit alles. Want de oplettende lezer zal zich allicht afvragen hoe het komt dat er, in die geïndustrialiseerde westerse wereld waarin we leven, zoveel nood lijkt te bestaan aan spirituele leiders.
Inderdaad, die in onze ogen zeer moderne en ontkerkelijkte wereld waarin wij opgroeien, blijkt net zo vergeven van sektarisme, als de wereld daarbuiten. Noem het postmodern sektarisme, een sektarisme dat bijna eclectisch aandoet. Van de messiaanse invloeden bij David Icke, over de sjamanistisch aandoende zienervaardigheden van Willem Engel, tot de bevrijdingsretoriek van Thierry Baudet: hoewel geen van allen een katholieke (of christelijke) levensbeschouwing etaleert, doet elk van hen apart aan weinig anders dan prediken, ronselen en overtuigen. Daarbij spelen ze graag leentjebuur bij ideologieën, denkers en religies uit het verleden. Uit dat werk doen ze aan cherry picking, op zo'n wijze dat hun verhaal als een kathedraal lijkt te staan op oeroude funderingen. Hapklare brok, voor een minder belezen publiek.
Het humanisme kan tegen dit alles enkel tegengas bieden indien het zijn grondbeginselen openlijk etaleert. Teruggrijpend naar de eerste humanisten uit de late middeleeuwen, betekent dit een resoluut kiezen voor de confrontatie met het sektarische (online) obscurantisme. In combinatie daarmee kan het humanisme de aantrekkelijkheid van die twijfel in de verf zetten. Het kan zich beroepen op de avontuurlijkheid die eigen is aan het vorsen. Het kan het bredere publiek wijzen op de inconsistenties in de complottheorieën, op de valse voorwendselen op grond waarvan de moderne rattenvangers van Hamelen hun volgelingen rekruteren.
Maar wat ikzelf nog het allerbelangrijkste vind is, dat het humanisme zijn waarden meegeeft aan jonge mensen. Jongeren zijn degenen die opgroeien in een internettijdperk, zij zijn degenen wier wereldbeeld gevormd wordt door een bombardement aan vaak compleet uit de lucht gegrepen informatie. Wanneer ik hierboven sprak over de aantrekkelijkheid van de twijfel en de avontuurlijkheid van het vorsen, dan doel ik op de mogelijkheden die zich op die vlakken voordoen, om jongeren mee te krijgen, om hen tot nadenken aan te zetten (wat toch het ultieme doel is van een humanist, naar mijn mening). Toon hun bijvoorbeeld hoe archeologie als wetenschap geëvolueerd is. Laat hun zien hoe de Piltdown-Man een broodjeaapverhaal was, hoe eenvoudig het soms is om mensen op het verkeerde been te zetten, hoe mensen geneigd zijn om patronen te zien en voor waar aan te nemen, die achteraf een trompe-l'oeil bleken te zijn. Toon hun kortom het belang van de vraagstelling. Toon hun hoe het zoeken op zich als een daad van zelfontplooiing geldt. Vang verschillende vliegen in een klap, door ze op die manier te wijzen op de intellectuele luiheid die ontstaat op het bedje van gemakzucht, dat telkens opnieuw opgemaakt wordt door het koppel Overdaad en Overconsumptie.
Er is niks zo moeilijk, er is weinig zo contra-intuïtief, als zelftwijfel. Het is het zich losrukken uit die oeroude banden, zonder ze te ontkennen. Het is als Nieuw-Amsterdam, dat in de zeventiende eeuw een dorp was als geen ander, verketterd wegens zijn bijzonder diverse en dus non-conformistische samenstelling, maar dat zich ontwikkelde tot een van de meest veelzijdige metropolen ter wereld. Dat het zich settelen in zo'n nieuwe en onbekende leefomgeving zeer beangstigend kan zijn, spreekt voor zich. Toch zou net dát tot een nieuw soort geborgenheid moeten kunnen leiden. Een geëmancipeerde geborgenheid, geen gratuite, zoals sektariërs van vroeger en nu permanent in de aanbieding hebben staan.
_Noot van de auteur
Dit essay maakt deel uit van een omvangrijker werk, waarin ik mijn visie op het humanisme in de eenentwintigste eeuw uiteenzet. Het is geenszins een afgesloten essay, waarin eenduidige vragen op eenduidige wijze worden beantwoord. Veeleer is het een poging om na te denken over de rol van het humanisme in de moderne wereld. In deze essays komen aldus vraagstellingen naar voren, die in andere essays verder worden opgepikt en/of uitgewerkt.
_Bronnen
The thin line between conspiracy theories and cult worship is dissolving
→ Derek Beres, The thin line between conspiracy theories and cult worship is dissolving, in: Big Think (May 18, 2020)
Why Are Conspiracy Theories So Appealing?
→ David Ludden Ph.D., Why Are Conspiracy Theories So Appealing? Social identity and non-conformity among true believers. In: Psychology Today (July 13, 2020)
The Characteristics of the Conspiracist
→ Steven Caldwell Brown Ph.D., The Characteristics of the Conspiracist. Why conspiracy theorists need to feel unique, in: Psychology Today (November 2, 2017)
Social Media Addiction, Cult Indoctrination, and the Coronavirus Pandemic; All in Relation to the Trump Presidency
→ Elliot Benjamin, Social Media Addiction, Cult Indoctrination, and the Coronavirus Pandemic; All in Relation to the Trump Presidency, in: Open Access Journal of Addiction and Psychology (July 23, 2020)
Wat is een sekte?
→ Etienne Vermeersch, Wat is een sekte? In: tijdschrift SKEPP (9 juni, 2009)
Waarom mensen zich vastbijten in complottheorieën
→ Jillian Kramer, Waarom mensen zich vastbijten in complottheorieën. In: National Geographic (12 januari, 2021)
→ Derek Beres, The thin line between conspiracy theories and cult worship is dissolving, in: Big Think (May 18, 2020)
Why Are Conspiracy Theories So Appealing?
→ David Ludden Ph.D., Why Are Conspiracy Theories So Appealing? Social identity and non-conformity among true believers. In: Psychology Today (July 13, 2020)
The Characteristics of the Conspiracist
→ Steven Caldwell Brown Ph.D., The Characteristics of the Conspiracist. Why conspiracy theorists need to feel unique, in: Psychology Today (November 2, 2017)
Social Media Addiction, Cult Indoctrination, and the Coronavirus Pandemic; All in Relation to the Trump Presidency
→ Elliot Benjamin, Social Media Addiction, Cult Indoctrination, and the Coronavirus Pandemic; All in Relation to the Trump Presidency, in: Open Access Journal of Addiction and Psychology (July 23, 2020)
Wat is een sekte?
→ Etienne Vermeersch, Wat is een sekte? In: tijdschrift SKEPP (9 juni, 2009)
Waarom mensen zich vastbijten in complottheorieën
→ Jillian Kramer, Waarom mensen zich vastbijten in complottheorieën. In: National Geographic (12 januari, 2021)
_Noten
[1] Etienne Vermeersch, Wat is een sekte? In: tijdschrift SKEPP (9 juni, 2009)
[2] Derek Beres, The thin line between conspiracy theories and cult worship is dissolving, in: Big Think (May 18, 2020); David Ludden Ph.D., Why Are Conspiracy Theories So Appealing? Social identity and non-conformity among true believers, in: Psychology Today (July 13, 2020); Steven Caldwell Brown Ph.D., The Characteristics of the Conspiracist. Why conspiracy theorists need to feel unique, in: Psychology Today (November 2, 2017)
[3] De katalyserende rol van het humanistisch gedachtegoed op de wetenschap kan men o.m. terugvinden in o.m.: https://www.britannica.com/topic/humanism/Humanism-art-and-science; Voor de invloed van het humanisme op de geneeskunde verwijs ik naar o.m.: Associate Professor Yasmin Haskell, UWA
Dr Susan Broomhall, UWA, Humanism and Medicine in the Early Modern Era, in: University Club seminar room 1 / The University of Western Australia (September 20-22, 2006)
[4] Elliot Benjamin, Social Media Addiction, Cult Indoctrination, and the Coronavirus Pandemic; All in Relation to the Trump Presidency, in: Open Access Journal of Addiction and Psychology (July 23, 2020)
[5] Tanchelijn was een twaalfde-eeuwse ketter, die in Antwerpen actief was.
[6] De vis (Latijn: ichtus) vormde het teken dat christenen in de begintijd gebruikten om aan elkaar duidelijk te maken dat ze christenen waren. Wanneer twee christenen elkaar ontmoetten, maar ze aanvankelijk niet zeker waren of ze ook effectief met een christen te maken hadden, dan tekende de ene met zijn voet een korte boog op de grond. Indien de ander hetzelfde deed, vanuit zijn tegenovergestelde positie, werd op de grond het silhouet van een vis zichtbaar.
[7] Voor de link tussen online sektarisme, complottheorieën en het uniek willen gevonden worden, zie o.m.: Jillian Kramer, Waarom mensen zich vastbijten in complottheorieën, in: National Geographic (12 januari, 2021)