29 augustus 2025
De kleine Tocqueville – Zonder burgers geen democratie
In minder dan negentig pagina’s weet Martin Sommer een helder beeld te schetsen van leven en werk van Alexis de Tocqueville.
Martin Sommer (°1956) is een Nederlandse historicus, journalist, schrijver en columnist. Van 1987 tot 2023 was hij werkzaam bij De Volkskrant. Wekelijks schreef hij daarin een politieke column. Samen met zijn zoons vertaalde hij Het Ancien Régime en de Revolutie van de Tocqueville.
De Franse edelman Alexis de Tocqueville is geboren in Parijs in 1805 en overleed in Nice in 1859 ten gevolge van tuberculose. Hij was de jongste zoon van een oud adellijk Normandisch geslacht. Toen Louis XIV de adel rondom zich verzamelde in Versailles, bleven zij daar weg. Als de revolutie uitbrak, werd ook de familie niet gespaard. Zijn overgrootvader werd in 1793 terechtgesteld omdat hij was opgetreden als raadsman van koning Louis XVI. Zijn ouders werden eveneens aangehouden en overleefden slechts het Schrikbewind doordat Robespierre een paar dagen voordat zij op de guillotine zouden zijn terechtgekomen, zelf werd opgepakt.
De Tocqueville brak met zijn familie op drie punten: hij verliet zijn godsdienst, zweerde als ambtenaar (vervangend officier van justitie in Versailles) de eed van trouw aan koning Louis-Philippe en huwde een niet-adellijk, protestants meisje. Geen gelukkig huwelijk trouwens door de ontrouw van de Tocqueville.
Zoals zoveel intellectuele Fransen vertrok hij in 1830 naar Amerika. Het voorwendsel was om een studie te maken van het moderne gevangeniswezen. In maart 1832 was hij terug in Parijs waar hij ontslag nam bij het parket van Versailles. Hij begon aan zijn boek over de democratische instellingen van Amerika.
De eerste twee hoofdstukken van De kleine Tocqueville worden aan diens leven en werk gewijd. In 1835 is het eerste deel van zijn verslag over Amerika af: Over de democratie in Amerika. Vijf jaar later, in 1840, verschijnt het tweede deel: Het Ancien Régime en de Revolutie.
In het derde hoofdstuk wordt het ontstaan en de ideeën waaruit deze twee boeken zijn gegroeid verder verduidelijkt. Sommer doet dat aan de hand van uitgebreide citaten uit de werken van de Tocqueville.
In hoofdstuk vier en vijf wordt het leven van de Tocqueville verder gevolgd. Zijn analyse van de democratie als politiek systeem komt hier aan bod. De Franse Revolutie was voor zijn familie een ramp geweest en dat was de aanleiding om na te denken over de vraag hoe zoiets in de toekomst voorkomen kon worden. De revoluties van 1830 en 1848 sterkten hem in zijn ideeën. Zijn besluit was dat als de spanning tussen gelijkheid en vrijheid niet opgelost wordt, er een vicieuze cirkel van revoluties ontstaat.
Het laatste hoofdstuk behandelt drie hedendaagse denkers die door de Tocqueville werden beïnvloed. Achtereenvolgens worden Larry Siedentop, Marcel Gauchet en Mark Lilla bekeken. Verder heeft Sommer het in dit hoofdstuk nog summier over de historische filosofie van de Tocqueville tegenover de actuele politieke toestand. Hoe de democratie dient te worden gevrijwaard wordt duidelijk. Het kan ook nefast verlopen, duidt Sommer aan met Trump in het huidige Amerika.
Een figuur als de Tocqueville in minder dan 100 pagina’s voorstellen is onbegonnen werk. Als zijn boeken ook nog worden belicht, kan het niet anders dan fragmentarisch zijn. Toch schreef Sommer met De kleine Tocqueville een mooie samenvatting van mans leven en werken. Het kan in elk geval de nieuwsgierigheid opwekken om meer van deze illustere persoon te weten te komen. Achteraan staat er dan ook een overzicht van verder te lezen boeken van en over de Tocqueville.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
