20 oktober 2022
Calimero praat Afrikaans (deel 2)
Telkens weer frappeert mij de existentiële paradox waarin een taal zich bevindt.
Nog steeds gestigmatiseerd door apartheid (de opstand tegen de taalwetgeving op school en de verplichting Afrikaans te leren, Soweto 1976) – hoewel ook Engels natuurlijk de taal was van de apartheidsregering – bevindt de Afrikaanssprekende zich in een egelstelling. Er wordt al gauw gepraat over de noodzaak van een (nieuwe) taalstrijd, taalactivisten verenigen zich in combattieve en financieel niet onbemiddelde taalcomités en in (of met de steun van) politiek-ideologisch georiënteerde groepen die taal gebruiken om een agenda te realiseren. Taal(strijd) kan ook een pragmatisch instrument zijn om denkbeelden of zienswijzen maatschappelijk draagvlak te geven en/of door te drukken. In het politieke spectrum van Zuid-Afrika voelen hele bevolkingsgroepen zich gemarginaliseerd, onbegrepen en gediscrimineerd door de overheid. Het is ooit anders geweest, de rollen veranderen in de loop van de geschiedenis. Wanneer ik verneem hoeveel financiële daadkracht aan de dag wordt gelegd voor de bevordering van een taal, dan is het ongeloofwaardig te stellen dat Afrikaans stilaan verdwijnt, op sterven na dood is en dus ruggensteun nodig heeft. In vergelijking met die andere talen, al dan niet grondwettelijk verankerd, is Afrikaans klein maar vitaal in een geschakeerd taallandschap. Alleen al de literatuur van het Afrikaans is ongekend dynamisch en prismatisch. Nieuwe uitgeverijen worden opgericht – er zijn weinig andere cultuurgemeenschappen die zo een rijke uitgeverij-infrastructuur bezitten, ieder jaar rijkt de SA Akademie een amalgaam van literaire prijzen uit, ATKV is een kapitaalkrachtige taalmachine met een eigen prijzencircuit en sterke promotiekanalen, initiatieven zoals LitNet stimuleren en faciliteren het gesprek over Afrikaans. LitNet is ook een van de weinige academische periodieken, indien niet de enige, die schrijvers financieel vergoedt voor hun peerreviewed bijdragen. En er zijn de mediaconcerns die de Afrikaanse taalgroep van nieuws- en communicatiekanalen voorzien. Op televisie en radio kunnen uitzendingen worden bekeken en beluisterd in Afrikaans, Afrikaans heeft in Bloemfontein een eigen literatuurmuseum (weliswaar met weinig overheidsmiddelen) en de taal beschikt dankzij leerstoelen in het buitenland en interuniversitaire samenwerking over een internationaal statuur (zie mijn bijdrage voor PEN Afrikaans).
Wat natuurlijk allemaal onmogelijk kan worden gezegd voor talen in Zuid-Afrika die méér eerste-sprekers hebben, laat staan over die veel kleinere taalgemeenschappen. Het is goed een en ander in een perspectief te plaatsen – politiek is nooit ver weg – en ook van op afstand te beschouwen. Dan is er al gauw minder reden voor aanhoudende jeremiades en een door emoties en ook vaak verongelijktheid gedreven alleenspraak.
Er wordt geklaagd en een verbeten taalstrijd gevoerd. Taalactivisten bij de vleet en apologeten van het Afrikaans bij bosjes. Maar er is ook een ander verhaal te vertellen over hoeveel middelen de taalgemeenschap ter beschikking heeft om de eigen taal te gebruiken en te bevorderen. Het gevaar bestaat dat de cultuur zich in die toren van Babel opsluit en zich als habitat isoleert. André Brink schreef er al over in zijn roman Donkermaan (2000). In een meertalig land als Zuid-Afrika, cultureel en politiek bijzonder divers, is het van belang verbintenissen tot stand te brengen. Elkaars talen leren behoort daartoe, en kennisname van de verschillende culturen en ook bijvoorbeeld de literatuur van taalgroepen. Niet het geklaag maar het vermogen om het trans- en interlinguïstisch gesprek aan te gaan en daarenboven te faciliteren, is een uitdaging waarvoor het land staat. De taalrijkdom hoeft niet als een toren van spraakverwarring te worden gezien, met onverstaanbaarheid en onbegrip als een karakteristiek en dus als een icoon van verwijdering of beeld voor een kloof tussen culturen en bevolkingsgroepen. Antjie Krog sprak onlangs over vertaling als nieuwe taal, nadat God in de wereld voor een Babylonische spraakverwarring zorgde en de oorspronkelijke eentaligheid, zoals vermeld in het Boek Genesis, herschiep tot veeltaligheid. Vertaling brengt die taalgemeenschappen weer nader.
Een taalgemeenschap kan opkomen voor eigen belangen, maar ook de hand reiken en investeren in woordenboeken van andere talen, in vertaling van elkaars teksten, teneinde het gesprek en dus de cohesie mogelijk te maken die personen en culturen verbindt. Niet de egelachtige opsluiting in gelijk-hebberigheid, een calimerohouding, zal de toekomst van het Afrikaans bepalen. Wat ik hier al de hele tijd 'het Afrikaans' noem, is natuurlijk een poel van variëteiten – gaande van Kaaps- tot Oranjerivier-Afrikaans en veel meer taalvariatie (naast het Standaard-Afrikaans). De levenskracht van een taal ligt in haar organische ontwikkeling, in het contact met andere talen en culturen. Precies die raakvlakken en verwevenheid tussen talen en culturen, alleen al in de openbare ruimte die door landsgrenzen (maar geen taalgrenzen) wordt afgebakend, zorgen voor interconnectie en meer samenhorigheid. Daarom vind ik het perspectief dat Michael Chapman hanteert voor zijn Southern African Literatures (University of Natal Press, Pietermaritzburg, 1996, 2003 [tweede druk]) interessant: niet zoals in de negentiende eeuw op taal, volk of natie gericht, maar transnationaal, met aandacht voor interactie (divergenties en convergenties) tussen literaire culturen in diverse talen in zuidelijk Afrika (Angola, Botswana, Malawi, Mozambique, Namibië, Zambia, Zimbabwe, Zuid-Afrika). Of The Cambridge History of South African Literature (red. David Attwell en Derek Attridge, Cambridge University Press, Cambridge, 2012), waarin meertalige literaturen (in contact) in Zuid-Afrika worden belicht. Met name Geert Buelens heeft in een artikel over de (on)wenselijkheid van een Belgische literatuurgeschiedenis, met België als 'literaire ruimte', deze literatuur-historiografische studies in een post-apartheidtijdperk genoemd als voorbeelden van good practice. Verder verwijst hij naar Linda Hutcheons Rethinking Literary History (2002), waarin het nationale model wordt vervangen door 'een verhaal dat recht doet aan de talige en etnische complexiteit van de literaire cultuur'.
De eerste universiteiten waar Afrika-talen de voertaal zijn, en niet een tweede of derde taal (zoals isiZulu aan de Universiteit van Kwazulu-Natal of isiXhosa in Stellenbosch), maar een echte en volwaardige onderricht-taal, met een wetenschappelijk jargon, met woordenboeken, de nodige infrastructuur, moeten nog worden gebouwd. Ook in die taalgemeenschappen is kapitaal, maar blijkbaar niet voor dergelijke verbindende projecten. Er zijn andere prioriteiten dan wat bijdraagt tot de standaardisering van een taal.
Over een gebrek aan infrastructuur heeft Afrikaans alvast niet te klagen. Talen zijn de adem van een bevolking in al haar culturen en gemeenschappen. Meertaligheid, respect voor de eigen cultuurtaal in haar variëteiten en belangstelling van andere talen, is wat mensen verbindt. In die wereld sluit Calimero zich in zijn zelfgekozen isolement uiteindelijk zelf buiten. Culturele initiatieven die het gesprek tussen talen stimuleren – bijvoorbeeld de AVBOB-literaire wedstrijd en publicaties zoals I wish I'd said – hebben méér gemeenschap-vormende daadkracht dan de oprichting en instandhouding van taalorganisaties en evenementen die uiteindelijk alleen maar – uit angst, uit verongelijktheid, uit zelfverdediging, of toch uit een aanzienlijke mate van zelfbewustzijn? – op zichzelf terugplooien en de vensters gesloten houden.
Lees hier deel 1 van dit essay.
De titel is geïnspireerd door de bundel God praat Afrikaans (2017) van HEMELBESEM. Met dank aan Dr. Juliana M. Pistorius voor de kritische lectuur.
Meer van Yves T'Sjoen