6 april 2023
De teloorgang van de grote begrippen?
Verbrokkeling en digitalisering
Sinds de Verlichting en bij uitbreiding na WO II zijn onze maatschappijen sterk veranderd. Secularisatie zorgde voor het wegebben van de rol van kerk en geloof, ontzuiling maakte dat de (politieke) loyaliteit van mensen diffuser werd, minderheidsgroepen emancipeerden zich.
Wat uit het stof van deze evoluties tevoorschijn kwam, was een postmoderne wereld zonder grote verhalen. Het enige verhaal leek dat van het neoliberalisme, de vrije markt en het vrije denken te zijn.
Met de Sovjet-Unie spatte de oude wereld uit elkaar. In diezelfde periode raasden de ontwikkelingen op technologisch vlak voort. Met de komst van het wereldwijde web vinden evoluties veel sneller plaats en met een veel groter bereik.
Sinds 2000 zijn mens en maatschappij in een ijltempo veranderd. Snelle clicks, bits, bytes en data hebben aan de breinen zitten morrelen van de mensen die nu boven de dertig zijn. De jongere generaties kunnen er zich op beroepen een brein te bezitten dat mede werd vormgegeven door de digitalisering. Onderzoekers toonden aan dat de neurale netwerken in de hersenen veranderen. (Sam de Laet, 2018; Martin Korte, 2022) Bepaalde hersengebieden worden overgestimuleerd, andere ondergestimuleerd en de plasticiteit van de hersenen verandert. Martin Korte heeft het meer specifiek over de synaptische plasticiteit en de wijze waarop neurotransmitters doorgegeven worden tussen hersencellen. (Korte, 2022) Snelle bevrediging, in de vorm van beloningen bij online games bijvoorbeeld, maakt dat dopamine aan een hoger tempo wordt afgescheiden tussen de hersencellen. Het effect van dit gelukshormoon is verslavend en zorgt ervoor dat hetzelfde gedrag zich constant herhaalt, kwestie van de noodzakelijke dopamine te genereren. Een like staat gelijk aan een shot dopamine en dus aan een bevredigend gevoel. (Anna Lembke, 2021)
De wisselwerking tussen technologie en biologie is onmiskenbaar. (Natasha Bajema, 2018) Tegenwoordig wordt de verstrengeling tussen technologie en biologie nog sterker. Artificiële intelligentie zorgt ervoor dat het denken en doen van mensen hun steeds meer uit handen wordt genomen. Denk bijvoorbeeld aan de ChatGPT. De overname van denkprocessen door AI is nu al een feit. Het betreft een trend die zich verder zal ontwikkelen. (Abhaya Bhardwaj e.a., 2022)
Interessant in dit verband is een artikel van Rob Brooks. (2022) In From Natural Selection to Machine Selection: Human Evolution in the Age of AI schetst hij hoe de mens zo'n 30.000 jaar geleden zelf aan artificiële of kunstmatige selectie ging doen, door wolven te domesticeren. Die ingreep veranderde de genetische samenstelling van wolven en turnde ze om tot honden. De cognitieve mogelijkheden van de mens maakten het hem mogelijk om ook de genenpoel van andere dieren én van zichzelf te veranderen. Tot slot maakt Brooks gewag van het feit dat de evoluties in onze tijd veel sneller gaan dan tot nog toe het geval was. Hij acht de mogelijkheid dat machines aan artificiële selectie zullen doen zeer reëel.
_Erosie van de grote begrippen?
Daarmee zijn we aanbeland in een context waarin artificiële intelligentie en dopaminekicks het leven van mensen en maatschappijen vormgeven. Het is een context waarin waarden en normen, als concepten die onlosmakelijk aan hun omgeving verbonden zijn, evenzeer door de hakmolen van de technologische innovaties passeren.
Na de ontzuiling, na het wegvallen van het geloof en de grote ideologieën, is het nu misschien de beurt aan de grote begrippen? Bezwijken die laatste bolwerken van een betoverde wereld onder druk van het voortschrijden van de tijd?
De manier waarop mensen bijvoorbeeld vriendschap en liefde invullen, verandert. Tijdens de middeleeuwen was een hoofse invulling aan de orde, naast en/of gekoppeld aan een pragmatische. De Verlichting plaatste beide begrippen in een romantische context. (Victor Karandashev, 2015) Het postmodernisme en de digitalisering voegden aan de romantische gedachte een zekere vluchtigheid toe. Die vluchtigheid zorgt ervoor dat begrippen zoals vriendschap en liefde van hun traditionele betekenis ontdaan worden. Overgiet dit met een scheut AI en de kans betaat dat zich een nieuwe invulling ontwikkelt.
De eeuwige vriendschap en de romantische liefde zouden keizers zonder kleren kunnen worden. Ze worden nu al opgedeeld in digi-taal. Daarnaast bezitten ze niet langer de extra lading waarin ze lange tijd gehuld waren. Het geheel zal misschien niet langer méér dan de som der delen zijn. Hun essentie zal niet langer de metafysische eigenschappen bezitten die ze vroeger bezat. Vriendschap en liefde zullen versplinteren, hun grootheid weggeschraapt, hun betekenis verschraald. De druk van de digitalisering, het loskoppelen van de fysieke aanwezigheid, de mogelijkheid om vriendschap en liefde te shoppen, AI: het maakt allemaal dat het verlangen, dat aan de basis ligt van vriendschap én van liefde, mee kan eroderen.
Deze bedenkingen zijn niet uit de lucht gegrepen. Nicholas A. Christakis stelt in zijn artikel 'How AI Will Rewire Us', dat het gegeven van de opkomende AI maakt dat menselijke sociale interactie op dit moment reeds sterk beïvloed en gestuurd wordt. (Christakis, 2019) Hij geeft aan dat een erosie van het empatisch vermogen van mensen evenzeer reëel is.
_Artificieel intelligente begrippen
Het is eigen aan de mens dat hij zijn greep verliest op gebeurtenissen die hij zelf in gang zet. Noem het de tragiek van de mens, die constant achter de feiten aanholt, die keer op keer probeert om de teugels van de tijd in handen te krijgen. Gebeurtenissen, of evoluties, zijn altijd meer dan de som der delen. Ze leiden een eigen leven en gaan vervolgens aan de haal met de delen die ze in gang hebben gezet.
Voornoemde bedenking is niet nieuw. Wat wél nieuw is, zijn de omvang en de magnitude van de gebeurtenissen die vandaag plaatsvinden. Het vastgrijpen van de teugels wordt nog moeilijker. Temeer daar ook de waarden die vóór de digitalisatie nog enigszins aan de orde waren, versplinterd zijn. Een opnieuw uitvinden van waarden dringt zich op. De vraag is in hoeverre de mens, zo die al over een vrije wil beschikt, die waarden nog zélf zal vormgeven? Indien artificiële intelligentie de krijtlijnen uitzet en artificieel begint te selecteren, zal AI dan ook niet de waarden en de daaruit volgende normen bepalen? Kán AI waarden bepalen? En waarop zou AI zich baseren om dat te doen?
Rebecca Roache (2022), die zich bezighoudt met onderzoek naar begrippen zoals vriendschap, hanteert een eerder optimistische toekomstvisie. Ze redeneert vanuit een historisch perspectief. Haar argumentatie bouwt ze op rond het gegeven van de technologische innovaties uit het verleden, zoals bijvoorbeeld de telefoon. Ook die zorgden indertijd voor pessimistische reacties, waarin gewaarschuwd werd voor een afname van de menselijke face-to-face-interactie. Die toenmalige angsten bleken achteraf niet correct.
Maar is het optimisme van Roache niet voorbarig? Baseert het zich niet op de situatie zoals die bestond in een tijdperk dat hoe dan ook heel anders was dan dat wat komen zal? De technologische ontwikkelingen zijn van die aard dat ze op een meer impactvolle wijze zullen inwerken op mens en maatschappij dan ooit tevoren. De verstrengeling tussen biologie, technologie en menselijke interactie is van een veel grotere orde dan voorheen. De ethische implicaties van deze veranderingen moeten met argusogen worden opgevolgd.
De kans bestaat dat de erosie van de grote begrippen een gat laat vallen, dat deels gemaakt en wellicht ook opgevuld zal worden door AI. Hoe de mens daarop zal reageren is koffiedik kijken. Hij zal het grotendeels moeten ondergaan. Hij zal misschien dénken het te controleren en vervolgens contempleren over de ijdele hoop die hij koesterde.
_Besluit
Ik zie de toekomst niet gitzwart in. Wel bepleit ik waakzaamheid in dit tijdperk van snelle veranderingen. Het vrijzinnig humanisme dient de trends op technologisch vlak in beschouwing te nemen. De ethische implicaties die de technologisch-wetenschappelijke vooruitgang met zich meebrengt zijn geen fictie, net zomin als een artificieel intelligente toekomst dat is.
_Bronnen
- Abhaya Bhardwaj †,Shristi Kishore † & Dhananjay K. Pandey, 'Artificial Intelligence in Biological Sciences', geconsulteerd via: https://www.mdpi.com/2075-1729/12/9/1430 (2022)
- Martin Korte, PhD, 'The impact of the digital revolution on human brain and behavior: where do we stand?', in: Dialogues Clin Neurosci. 2020 Jun; 22(2): 101–111.
- Stanley Fields, 'The interplay of biology and technology', in: PNAS, August 21, 2001, Vol. 98 | No. 18; Geconsulteerd via: https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.191380098
- Victor Karandashev, 'A Cultural Perspective on Romantic Love', in: Social Psychology and Culture, Vol.5/Issue 4 (6, 2015) Geconsulteerd via: https://scholarworks.gvsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1135&context=orpc
- https://www.mijnvclb.be/downloads/caleidoscoop/jg30%205%2022_boek-game.pdf
- https://www.theguardian.com/global/2021/aug/22/how-digital-media-turned-us-all-into-dopamine-addicts-and-what-we-can-do-to-break-the-cycle
- https://medium.com/@natashabajema/the-digitization-of-biology-5788e363158c
- https://thewire.in/culture/love-in-the-time-of-modernity-the-changing-ideas-of-romance-and-relationships
- https://www.bbc.com/future/article/20220302-the-myths-and-reality-of-modern-friendship
- https://areomagazine.com/2022/11/15/from-natural-selection-to-machine-selection-human-evolution-in-the-age-of-ai/
- https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2019/04/robots-human-relationships/583204/