11 april 2023
Wie cancelt er wie?
Over dekolonisering, Sakala en wokeness
Een tijdje geleden ging ik met mijn klassen uit het Lyceum Gent naar het nabijgelegen Citadelpark. Het park leent zich namelijk tot een les koloniale geschiedenis. We gingen op zoek naar Sakala en passeerden de Leopold II-laan. Wokemensen worden beschuldigd van het cancelen van alles en nog wat. De vraag is of in het dekoloniseringsdebat het tegenoverstelde niet het geval is.
_De Leopold II-laan
Laten we beginnen bij het begin. Samen met mijn leerlingen kom ik aan in de Leopold II-laan. Een leerling spot meteen de protestaffiche bij een van de statige huizen langs de laan (de enige affiche trouwens). Ik maak er dankbaar gebruik van om aan te tonen dat de discussies over oude standbeelden en straatnamen toch nog een gevoelige snaar raken. Mijn leerlingen vinden dit namelijk maar matig interessant: zij willen eerder wat meer 'wakkere' burgers of 'wokeness' over het racisme dat hen vandaag parten speelt (mijn 'witte' leerlingen zijn het daar trouwens mee eens).
Maar goed, dan gebeurt er waar ik voor vreesde: bij het huis met de protestaffiche gaat een raampje open en komt er een vrouw tevoorschijn. Of we even willen vertellen wat we hier komen doen? Als leerkracht haal ik er bijna de eindtermen bij (wel de recente, want het is pas sinds 2020 dat basiskennis over de koloniale geschiedenis expliciet in de eindtermen werd opgenomen), maar ik hou mij in en probeer vriendelijk kort het doel te schetsen. Het antwoord van de dame is iets langer dan verwacht. We krijgen een les in geschiedenis, toch zoals zij het ziet: niet Leopold II maar Patrice Lumumba was het probleem. Hij had de Belgen vermoord, hij was de misdadiger, niet onze voormalige koning. Lap, denk ik, daar gaat mijn korte historische uiteenzetting in de klas over de koloniale geschiedenis: puur fake news blijkbaar. Waar ik vooral van versteld sta, is de rustige en respectvolle manier waarop mijn leerlingen de bewoonster laten uitspreken, om ons dan zachtjes aan uit de voeten te maken.
Eens in het park vragen mijn leerlingen hoe het komt dat de vrouw in kwestie zo weinig moeite heeft om haar eigen verhaal te geloven. Ik leg uit dat dit verhaal lange tijd het enige verhaal was. Ik verwijs naar de onafhankelijkheidsspeeches van Koning Boudewijn en Patrice Lumumba die we in de klas vergeleken. Als je die twee naast elkaar legt, is het onvoorstelbaar hoe België en Congo op dat moment in twee parallelle werelden leven. Waar Boudewijn de loftrompet blaast voor zijn grootvader en doet uitschijnen dat de onafhankelijkheid vrijwillig is geschonken door de Belgen en de 'bekroning' is van het beschavingswerk van Leopold II, verwijst Lumumba naar de bloedige strijd die de Congolezen hebben moeten leveren om hun vrijheid en autonomie te verkrijgen. En hij somt op wat dat beschavingswerk in de realiteit betekende: het simpele feit dat België Congo met geweld heeft veroverd en bezet, de economische uitbuiting, het brute geweld, het apartheidsregime, het racisme, de wetteloosheid. Met andere woorden, de speech van Boudewijn was meer dan 60 jaar geleden al een sterk staaltje van alternatieve feiten opsommen.
_Feiten
Over die feiten gesproken: het is jammer om te moeten vaststellen dat er anno 2023 nog altijd stemmen opgaan om elke steen van die koloniale geschiedenis om te draaien zodat we eindelijk 'opheldering' krijgen over wat er gebeurd is in Congo. Zoals Amandine Lauro schrijft, heeft België geen tekort aan historisch onderzoek, België heeft een tekort aan bekendheid van dat historisch onderzoek bij het brede publiek. Met andere woorden: elke steen die we kunnen omdraaien, is reeds omgedraaid en de academische consensus onder historici is duidelijk: Lumumba had het bij het rechte eind, Boudewijn niet.
_Aan de vijver
Ondertussen kom ik met mijn leerlingen aan in het Citadelpark, bij de bekende romantische vijver met rotsformatie. Wat velen niet weten is dat er boven op de rotsen een beeld van een zwart jongetje staat. Zijn naam is Sakala, hij tuurt in de verte, misschien wel richting Congo, want daar kwam hij vandaan. Het beeld heeft evenwel weinig van doen met de historische Sakala. De Congolese jongen zit daar eigenlijk als een soort pronkstuk ter verering van de Gentse gebroeders Vandevelde. Joseph en Lieven Vandevelde waren Gentse pioniers die in opdracht van Leopold II het Congolese binnenland 'ontdekten' om er Kongo-Vrijstaat te vestigen. In 1885 kwam Lieven Vandevelde terug naar Gent en bracht de toen twaalfjarige Sakala met zich mee. Sakala was de zoon van stamhoofd Mambuco bij Vivi, op de benedenloop van de Congorivier. In 1887 werd Lieven Vandevelde door Leopold II benoemd tot bevelhebber van de post bij Stanley Falls (huidig Kisangani) en nam hij Sakala terug mee naar Congo. Tijdens de twee jaar dat Sakala in België verbleef, liep hij school op de rijksschool in de Ledeganck en nam Lieven Vandevelde hem dikwijls mee naar propagandistische lezingen ten voordele van de Kongo-Vrijstaat. Sakala werd gepresenteerd als een levend voorbeeld van een 'beschaafde zwarte': men vond het een mirakel dat hij zo goed leerde en al een aardig woordje Frans sprak.
Terug in Congo verging het zowel Sakala als Lieven vandevelde slechter. Sakala werd aan zijn lot overgelaten, bleek na zijn verblijf in ons land 'rotverwend' (volgens Belgische kranten), weigerde nog langer de blanken te gehoorzamen en werd beschuldigd van verraad tegenover de Belgische staat. En voor la petite histoire: Sakala werd gretig ingezet in de typisch Belgische vete tussen katholieken en vrijzinnigen. Voor de katholieken was de neergang van Sakala een prima voorbeeld dat het staatsonderwijs dat Sakala in België kreeg een maat voor niets was. In de katholieke Antwerpse krant Het Handelsblad schreef men:
'Wij zijn van meening dat men hem in het geheel geen opvoeding heeft gegeven. Hij heeft wat leeren lezen, schrijven en rekenen en daarmee uit. Op het hart heeft men niet gewerkt, omdat voor zekere waanwijzen de geest alleen moet ontwikkeld worden. Neen, dan zien we liever negers, die door den godsdienst langzamerhand worden beschaafd, dan een, wien men gauw, gauw wat letters in het hoofd pomt om … er een schurk van te maken. Nu, de liberalen, die Sakala er bij plakten op het beeld van Vandevelde, mogen hunnen beschaafden (?) neger houden!'
Exit Sakala dus. Op basis van één klein tekstfragment uit de archieven van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren meent Lisa Lambrechts te kunnen opmaken dat Sakala waarschijnlijk op 24-jarige leeftijd stierf.
Ook Lieven Vandevelde stierf in Congo. Zijn dood was prompt het startsein voor de verering van de gebroeders Vandevelde in Gent. Enkele maanden na zijn dood was het monument al klaar. Op zondag 29 juli 1888 passeerde de stoet langs het ouderlijk huis van de broers in Kort Onderbergen (nu de Gebroeders Vandeveldestraat), waar een gedenkteken in de gevel herinnert aan hun beschavingswerk in Congo. De stoet eindigde bij de vijver aan het Citadelpark, waar de medaillons van de broers werden aangebracht op de rotsblokken en boven hen een 'kleine Congolees' in de verte tuurt: Sakala.
_Wie cancelt er wie?
Ik eindig mijn exposé voor de leerlingen bij het standbeeld met de vaststelling dat er één persoon is aan wie men is vergeten te vragen hoe hij dit alles heeft beleefd: Sakala. En dat is net mijn punt. Het lijkt me dat de dekoloniseringsbeweging niets wil cancelen. Integendeel, ze klaagt net aan dat er decennialang een cruciaal stuk uit onze geschiedenis werd gecanceld. De stemmen van letterlijk miljoenen Congolezen werden bedolven onder een tapijt van standbeelden die overal in België werden opgericht met de expliciete bedoeling om Leopold II te vereren voor zijn beschavingswerk. Daar lijkt mij maar één woord voor te bestaan: propaganda.
Dit is overigens niets nieuws onder de zon. Al in 1908 werd de Kongo-Vrijstaat overgedragen aan de Belgische staat onder internationale druk om een einde te maken aan het gewelddadige regime. Het is frappant dat, ten eerste, het tot 60 jaar na de onafhankelijkheid duurt vooraleer we in België een eerste echte poging krijgen tot een open publiek debat over ons koloniaal verleden, en ten tweede, dat dit soms op felle weerstand botst – ter rechterzijde was dit te verwachten – maar ook in progressieve kringen. We moesten wachten tot de Black Lives Matter-beweging in 2020 uit Amerika kwam overgewaaid vooraleer de politiek in actie schoot en de Congocommissie oprichtte. En jammer genoeg is die op een sisser uitgedraaid – niet omdat rechtse partijen zoals de N-VA en Vlaams Belang het hebben getorpedeerd – maar omdat de liberale familie op het laatste nippertje koos voor eigenbelang: geen morele excuses want dat zet de poort open naar herstelbetalingen (hoewel het ene het andere niet impliceert). Onder andere volgens Zana Etambala lijkt het er dan ook op dat hoge kringen in het bedrijfsleven, het parlement en het paleis het open publieke debat vakkundig de pas hebben afgesneden.
De kritiek dat de woke dekoloniseringsbeweging van alles en nog wat wil cancelen, lijkt me met andere woorden fout. Laten we ter illustratie nog eens terugkeren naar de Leopold II-laan die ondertussen werd omgedoopt tot de Floraliënlaan. Je zal weinig woke mensen vinden die opgezet zijn met deze naamsverandering door de stad. Ze cancelt namelijk net wat de dekoloniseringsbeweging van onder het stof wil halen: onze koloniale geschiedenis en hoe die doorwerkt tot op vandaag. Een meer geschikte naamssuggestie vanuit de dekoloniseringsbeweging was de Lumumbalaan: daarmee cancel je helemaal niets. Integendeel, daarmee doe je recht aan onze koloniale geschiedenis: wat we moeten onthouden is én de propaganda van Leopold II én het correcte verhaal. De zogenaamde woke mensen willen een rechtzetting van de geschiedenis, niet het witwassen ervan. Maar de Lumumbalaan was waarschijnlijk te woke voor de stad. Een gemiste kans, want de Floraliënlaan veegt met de mantel der liefde opnieuw een stuk van onze geschiedenis weg. Wie cancelt hier wie?
Meer van Thomas Vervisch